دروشم، كۆڵەكەی سەركەوتنی هەڵبژاردن
كارزان گلی – هه‌ولێر
رۆژنامەنووسی بەناوبانگ (ویلیام سافیرە)، پێی وایە گرنگترین و تایبەتمەندترین سەركەوتنی دروشم لە هەڵبژاردنەكاندا، ئەوەیە دروشمەکە سەروا (قافیە) و، هەوا (ریتم)، دەنگ و کێشێکی وای هەبێت یەكسەر بەدڵەوە بنووسێت. لە مێژووی هەڵبژاردندا لە زۆرێك لە وڵاتە پێشكەوتووەكاندا، دروشم رۆڵی زۆر گەورەی هەبووە بۆ سەركەوتنی بەربژێر، جا بەربژێری سەرۆكایەتی بێت یان پەرلەمان، بۆیە ئەوانەی دەچنە ناو كێبڕكێی هەڵبژاردنەوە، زۆر گرنگی بە دروشم دەدەن، چونكە یەكێك لە رێگەكانی سەركەوتنی بەربژێر، دروشمی پڕمانا و كورت و بڕواپێهێنەرە. هەوڵ دەدەم لەم راپۆرتەدا، باس لە بەكارهێنانی دروشم بكەم، لە هەڵبژاردنەكانی ئەمریكا و چەند وڵاتێكی تر.
لە هەڵبژاردنی ١٩٢٨ لە ئەمریكا، بەربژێری كۆمارییەكان هێربێرت هۆڤەر، ئەو دروشمەی بەرز کردەوە: (لە هۆڤەر زیاتر دەبێت كێی تر هەبێت؟) كە دەنگدەر زۆر كاریگەر بوو پێی و توانیی هەڵبژاردن بباتەوە.
لە مێژووی هەڵبژاردنی ئەمریكادا، سەركەوتووترین دروشم لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردن، لە ١٨٦٤ بوو، كە ئەبراهام لینكۆڵن، بەكاری هێنا و، ئێستاش چەند بەربژێرێكی ئەمریكا بەكاری دەهێننەوە. ئەبراهام دروشمەكەی (لە ناوەڕاستی دۆڵدا ئەسپەكەت مەگۆڕە)، ئەم دروشمە بووە دروشمێكی نێودەوڵەتی و تەنانەت وەکو پەندێكی پێشینان ناوی دەهێنرێت.
ئەبراهام، لە ١٨٦٠ هەڵبژاردنی بردەوە، بۆ ئەوەی بۆ خولی دووەمی هەڵبژاردن ببێتەوە بە سەرۆك، ئەم دروشمەی بەكارهێنا و ویستی بە گەلی ئەمریكا بڵێت، ئەو كاروباری دەوڵەتی تا نیوە هێناوە و پێوستە رێگەی بدەن خولی دووەم ببێتەوە بە سەرۆك و گۆڕانی ئەسپ لە ناوەڕاستی دۆڵدا هیچ سوودێكی نییە.
ئەم دروشمە لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ٢٠٠٤، ركابەرەكانی جۆرج دەبلیو بۆش، بەشێوەیەكی تر بەكارهێنا و گوتیان ”لە ناوەڕاستی قیامەتدا ئەسپ ناگۆڕدرێت“.
لە ١٩٢٨دا، هێربێرت هۆڤێر، دروشمی هەڵبژاردنی كاریگەر بوو، توانی لەو رێگەیەوە هەڵبژاردن بباتەوە، ئەو دروشمەكەی بەم شێوەیە بوو ”بۆ هەر مەنجەڵێك برنج و بۆ هەر گەراجێك سەیارەیەک“، بەڵام بەهۆی ئەوەی لەو ماوەیەی سەرۆكی ئەمریكا بوو، دەسەڵاتەكەی زۆر بەخراپی بەكارهێنا، هەروەها وڵاتیشی زۆر بە خراپی بەڕێوە برد، بۆیە لە هەڵبژاردنی ١٩٣٢، بەربژێری دیموكراتەكان (فرانكلین رۆزفێلت)، توانیی هەڵبژاردن بباتەوە، ئەو سوودی لە گۆرانییەكی (Lou Lavin)، وەرگرت و كردییە دروشمی بانگەشەكەی بەم شێوەیە ”رۆژە خۆشەكان سەرلەنوێ لەبەر دەرگامانە“.
دروشمی نێگەتیڤ و سووكایەتییش هەبووە
جیا لەوەی لە هەڵبژاردنەكانی ئەمریكادا، دروشمی جوان و پڕمانا هەبووە، كە بەربژێرەكان دژی یەكتری بەكار هێناوە، لەگەڵ ئەوەشدا، دروشمی بێزراو و سووكایەتییش هەبووە، دەكرێت وەكوو نموونە بیهێنینەوە.
لە هەڵبژاردنی ١٨٨٤دا، بەربژێری دیموكراتەكان (Grover Cleveland)، دروشمی دژی بەربژێری كۆمارییەكان بە ناوی (Jemes Blain) بەكار هێنا، كە وەكو كەسێكی درۆزن ناوی هێنا و گوتی ناتوانێت وڵات بەڕێوە ببات.
لە بەرامبەردا (Jemes Blain) وەكوو بەرپەرچدانەوەیەك بۆ بەربژێری دیموكراتەكان دروشمێكی زۆر حەیابەرە و سووكایەتیی بەكارهێنا ”دایە! دایە! باوكم لە كوێیە؟“، دیارە (Grover Cleveland) باوكی نادیار بووە، بۆیە بەو دروشمە لێیان داوە، بەڵام سەرەڕای ئەوەش (Cleveland) هەڵبژاردنی بردەوە و پاشان لایەنگرانی وەكو وەڵامێك بۆ بەربژێری كۆمارییەكان دروشمی ”دایە! دایە! باوكم لە كۆشكی سپیدایە.“ گوتەوە.
دروشمەكان لە هەڵبژاردنی توركیا
رەنگە هیچ دروشمێك، ئەوەندەی ئەو دروشمە گرنگی نەوبوبێت كە بووە هۆی ئەوەی ئەكرەم ئیمامئۆغڵو، لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی ٢٠١٩ سەركەوتن بەدەست بهێنێت، چیرۆكی دروشمەكەتان بۆ باس دەكەم.
ئەكرەم هەڵبژاردنی بردەوە و بە هەشتهەزار دەنگ، لە پێش بیناڵی یڵدرم بەربژێری ئاكەپەوە بوو، بەڵام ئاكەپە داوای یاسایی تۆمار كرد و هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی ئیستانبۆڵ كەوتە گەڕی دووەم. ئیمامئۆغڵو، زۆر نیگەران بوو، لە وێستگەی میترۆ منداڵێك ئیمامئۆغڵوی بینی و پێی گوت ”كاكە ئەكرەم خەم مەخۆ هەموو شتێك زۆر جوان دەبێت.“
ئەكرەم، گوتەی ئەو منداڵەی كردە دروشمی هەڵبژاردنی گەڕی دووەم و زۆرترین قسەی لەسەر كرا و وەكو ئەوەی سیاسییەكان باسیان كرد، یەكێك لەو هۆكارانەی بووە هۆی سەركەوتنی ئیمامئۆغڵو لە گەڕی دووەمدا، ئەو دروشمە بوو.
لە هەڵبژاردنی ٢٠٠٢، رەجەب تەیب ئەردۆغان، بە چەند دروشمێك هاتە ناو هەڵبژاردن و دروشمەكان كاریگەریی زۆریان لەسەر دەنگدەر هەبوو. زۆرجار باس لەوە دەكەن، كە دروشمەكانی ئاكەپە، هۆكار بوون كە لە ماوەی ٢٢ ساڵی رابردوودا ١١ هەڵبژاردن ببەنەوە، هەندێك لە دروشمەكانی ئاكەپە بۆ ٢٠٠٢ بە بیری خوێنەر دەهێنینەوە.
”هەموو شتێك لە پێناوی توركیا“، ”كاری ئێمە خزمەتە و هێزیشمان لەلایەن میللەتەوەیە“. هەروەها لە هەڵبژاردنی ٢٠١١، ئاكەپە بە دروشمی (خەیاڵەكانمان كردە راستیی) هاتە ناو هەڵبژاردن و توانیی سەر بكەوێت، چونكە چەند پڕۆژەیەكی گەورەی ستراتیژی ئەنجام دابوو و هەروەها سفری سەر دراوی توركی لا درابوو و رەوشی ئابووری لەوپەڕی باشیدا بوو.
بەڵام چەند دروشمێك هەیە لە توركیا، زۆر بێمانا و بێكاریگەر بووە، كە ئەو دروشمانە لە مێژووی توركیادا وەكو عەیبەیەك ناوی دەهێنرێت.
لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ٢٠١٤، ئەكمەلەدین ئیحسانئۆغڵو، بەربژێری جەهەپە و مەهەپە بوو، دروشمەكەی زۆر ناكاریگەر بوو ”لەپێناو نان ئەكمەلەدین“بوو، ئەو دروشمە هیچ كاریگەری لەسەر دەنگدەر نەبوو، چونكە كەس برسی نەبوو و لەپێناو نان كەس ئامادە نەبوو دەنگی پێ بدات.
دەكرێت باس لە دروشمی هەدەپەش بكەین لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی ٢٠١٥، كە دروشمێكی زۆر كاریگەر بوو، چونكە بۆ یەكەمجار بوو پارتێكی كوردی، وەكوو پارت بێتە ناو كێبڕكێوە و ویستی هەبوو وەكوو پارت بچێتە پەرلەمانەوە.
دروشمی هەدەپە ئەوە بوو: ”ئێمەین هەدەپە، ئێمەین لە پەرلەمان “، كە زۆر گاریگەر بوو و توانیی بچێتە ناو دڵی دەنگدەرەوە و ١٣٪ی دەنگەكانی هێنا و وەكو پارت چووە پەرلەمانەوە.
هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان، كەمی ماوە، دەكرێت پارتە سیاسییەكان و بەربژێرەكان، دروشمی گونجاو و كاریگەر بەكار بهێنن، كە نەبێتە مایەی سووكایەتی و ناوزڕاندنی یەكتری، دەكرێت سوود لە ئەزموونی وڵاتان وەربگیرێت لە ڕووی بەكارهێنانی دروشمی هەڵبژاردنەوە.