كارزان گلی – هه‌ولێر
ساڵانێكی زۆرە، وڵاتان لەسەر فەڵەستین بۆچوونی دژ بەیەكیان هەیە، بەشێكیان پێیان باشە فەڵەستین ببێتە دەوڵەت و بەشێكی تریش دژی ئەو بۆچوونەن. ئەكادیمی و شڕۆڤەكار و سیاسییە گەورەكانی جیهانیش، لەوڕووەوە بۆچوونی دژ بەیەكیان هەیە، بەڵام هەوڵەكان بۆ ناساندنی فەڵەستین وەكوو دەوڵەتێكی سەربەخۆ چرتر بووەتەوە، بەتایبەت دوای ئەوەی نەرویژ و ئیسپانیا و ئێلەندا، بڕیاریاندا لە ٢٨ی ئەم مانگەدا فەلەستین وەكوو دەڵەت بناسێنن.
بۆ ئەوەی وەكوو دەوڵەت بتناسێنن، دوو تیۆری هەیە كاری پێدەكرێت و لێكۆڵەرانیش كۆكن لەسەری، یەكەمیان تیۆری تەفسیرییە، دووەم تیۆری دامەزراوەییە.
تیۆری یەكەم، لەچوارچێوەی (گرێبەستی مۆنتێڤیدیۆ)یە، كە ئەگەر گونجاو بێت و سیفاتی دەوڵەتت هەبێت، وەكوو دەوڵەت دەتناسێنن، بەڵام ئەم تیۆرییە زیاتر تەفسیرییە.
ئەم تیۆرییە، بەم شێوەیە شوێنێك یان نەتەوەیەك وەكوو دەوڵەت دەناسێنێت، كە دەبێت خاوەن دانیشتووانێكی بەردەوام بیت، هەروەها خاكێكت هەبێت لەسەری بژیت و حكوومەتت هەبێت و توانای پەیوەندیت لەگەڵ وڵاتاندا هەبێت.
ئەم گرێبەستە لە ١٩٣٣ لە كۆنفڕنسی (مۆنتێڤیدیۆ) باسی لێوە كرا، بەو مانایە دێت كە گفتوگۆ و لێكۆڵینەوە و هەبروەها بەدواداچوون دەكرێت، كە كێ بۆی هەیە ببێتە دەوڵەت و مەرجەكان و سیفاتەكانی دەوڵەتبوون چییە.
بەڵام تیۆری دەمەزراوەیی، یاسایی ترە و كرداری ترە، چونكە دەبێت دەوڵەتانی تر وەكوو دەوڵەت بتناسێنن و لە چوارچێوەی یاسای نێودەوڵەتیدا دانت پێدا دەنرێت.
بارودۆخی فەڵەستین چۆنە؟
بۆچوونەكان لەبارەی بوونی فەڵەستین بەدەوڵەت، تاوەكوو ئێستا دژ بەیەكە و بەشێك لەگەڵیدان بەشێكیش دژی دەوەستنەوە. بەشێك لە وڵاتان و لێكۆڵەران پێیانوایە، فەڵەستین سیفاتی دەوڵەبوونی تێدا نییە، بەڵام بەشێكی تریش پێچەوانەی ئەوە بیر دەكەنەوە.
بەشێك لە لێكۆڵەرانی سیاسی پێیانوایە، (گرێبەستی مۆنتێڤیدیۆ) بۆ فەڵەستین باش نییە دژی دەوەستنەوە، ئەوان پێیان باشە، خاكی فەڵەستین وەكوو دەوڵەت لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە بناسرێت.
لە نەتەوە یەكگرتووەكان چۆن دەتكەن بە دەوڵەت؟
نەتەوە یەكگرتووەكان لە ١٩٣ ئەندام پێكهاتووە، تاوەكوو ئێستا ١٤٠ وڵاتی ئەندام لەو دامەزراوەیە دانیان بە دەوڵەتی فەڵەستین ناوە، ئەگەر نەرویژ و ئیسپانیا و ئێرلەندای بخەینە سەر، ژمارەكە زیاد دەكات.
ئەگەر بێت و دەوڵەتێكی تازە لە نەتەوە یەكگرتووەكان ببێتە ئەندام وەكوو دەوڵەت بیناسێنن، دەبێت لە كۆنسەی ئاساییشی نەتەوە یەكگرتووەكان لە كۆی ١٥ ئەندام ٩یان بە بەڵێ دەنگ بدەن، پاشان هەنگاوە گەورەكە دەمێنێت، ئەویش پێنج وڵاتە گەورەكەی جیهانە، كە ئەندامی بەردەوامی كۆنسەی ئاساییشی جیهانین، ئەوانیش (ئەمریكا، چین، رووسیا، فەڕەنسا، بەریتانیا)ن. ئەگەر بێت و لەناو ئەو ٥ وڵاتە یەك وڵات ڤیتۆ بەكاربهێنێت، ئەو لایەنەی دەیەوێت ببێتە ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان رەتدەكرێتەوە، لەوڕووەوە ئەمریكا ڤیتۆی بەكارهێنا و رێگر بوو لەوەی فەڵەستین ببێتە ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان و وەكوو دەوڵەت بناسرێت.
وڵاتانی یەكێتی ئەو برووپا، تاوەكوو ئێستا یەك بۆچوون و یەك پاكێجیان نییە بۆ فەڵەستین و بەشێكیان دژی بەدەوڵەتبوونی فەڵەستینن و بەشێكی تریش دانی پێدا دەنێن.
لەناو ٢٧ وڵاتی یەكێتی ئەورووپا، تاوەكوو ئێستا نۆیان فەڵەستینیان وەكوو دەوڵەت ناسیوە، ئەگەر ئیسپانیا و نەرویژ و ئێرلەنداش لە ٢٨ی ئەم مانگە فەڵەستین وەكوو دەوڵەت بناسێنن، ژمارەكە بۆ ١٢ بەرز دەبێتەوە.
دەبێت ئەوەش باس بكرێت، لەم مانگەدا، نەتەوە یەكگرتووەكان فەڵەستینی وەكوو ئەندام قبوڵ كرد، بەڵام مافی دەنگدانی نییە، واتە ئەندامێكی كارا نییە و لەسەر هیچ پرسێك بۆی نییە وەكوو وڵات دەنگ بدات.
بابەتێكی تر هەیە گرنگە و پێویستە خوێنەر بیزانێت، ئەوەش ئەوەیە كە مەرج نییە، ئەوەی وڵات بێت ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان بێت، دەكرێت وەكوو وڵات بتناسێنن و نەشبیت بە ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان.
سوید تا ٢٠٠٢ ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان نەبوو، هەروەها سان مارینۆ تا ١٩٩٢ ئەندامی نەتەوە یەكگرتوەكان نەبووە.
هەڵوێستی توركیا لەباری دەوڵەتبوونی فەڵەستین
لە ١٤ی ئایاریس ١٩٤٨ ئیسرائیل دەوڵەتی، راگەیاند، لە ٢٨ی٣ی١٩٤٩، توركیا دانی بەدەوڵەتی ئیسرائیل نا و یەكەم وڵاتی ئیسلامی بوو، كە ئیسرائیلی وەكوو دەوڵەت ناسی.
كاتێك لە ١٩٧٥ رێكخراوی رزگاری فەڵەستینی دامەزرا، توركیا دانی بەو رێكخراوەدا نا و هەروەها لە ١٥ی ١١ی ١٩٨٨، كاتێك فەڵەستین خۆی وەكوو دەوڵەت ناساند، ئەوكات توركیا دانی پێدا ی نا و پشتگیری لە فەڵەستین كرد.
لە ٢٠٠٥یشەوە، توركیا سەركونسوڵی خۆی لە قودس كردووەتەوە، هەروەها لە توركیا بە ناونیشانی سەركونسوڵی قودس، دانی بە فەڵەستین ناوە.
ئەگەر سەیری ماڵپەڕی وەزارەتی دەرەوەی توركیا بكەیت، لەوێدا لەبارەی گرژی نێوان فەڵەستین و ئیسرائیل و چۆنییەتی چارەسەركردنی بڵاویان كردووەتەوە، كە پێویستە نەتەوە یەكگرتووەكان بەشێوەیەكی عادیل و لەرێگەی دانووستاندندا و بەشێوەیەكی بەردەوام و لە ڕەگەوە دوو دەوڵەت بناسێنێت، ئەویش ئیسرائیل و فەڵەستینە. هەروەها ئاماژەیان داوە، ئەوان پشتگیری لە دەوڵەتی فەڵەستین دەكەن، كە پایتەختەكەی قودسە و لەڕووی جوگرافیا و سەروەریییەوە، مافی فەڵەستییەكانە.