ئاریان دەرگەڵەیی – هه‌ولێر
ئاو ژیانە. بەڵام لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتووانی جیهان و گۆڕانی كەشوهەوا وشكەساڵی تووندتر دەكات، زیاتر لە دوو ملیار كەس هێشتا دەستیان بە ئاوی پاك و سەلامەتی خواردنەوەی ناگات، تا ساڵی ٢٠٣٠ كەمی ئاو دەبێتە هۆكاری ئاوارەبوونی زیاتر لە حەوت ملیۆن كەس، لە نەخۆشییە كووشندەكانەوە تا برسێتی، داڕمانی ئابووری تا تیرۆر، قەیرانی ئاوی جیهانی هەڕەشەی پچڕاندنی ئەو خاڵانە دەكات كە كۆمەڵگاكان بەیەكەوە دەبەستنەوە.
مەعرووف مەجید سەرۆكی ڕێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە لە تازەترین توێژینەوەی خۆیدا باسی لەوە كردووە كە قەیرانی ئاوی جیهانی ئاماژەیە بۆ كەمی سەرچاوەی ئاوی بەكارهێنراو و دەستڕاگەیشتن لە سەرانسەری جیهاندا، لە ئێستادا نزیكەی حەفسەدو سێ ملیۆن كەس دەستیان بە ئاو نەگەیشتووە، و زیاتر لە دووملیار كەس خزمەتگوزاری ئاوی خواردنەوەی تەندروستیان نییە.
نەتەوە یەكگرتووەكان پێشبینی دەكات تا ساڵی ٢٠٢٥ یەك ملیار و هەشت سەد ملیۆن كەس لە وڵاتان یان چەند ناوچەیەك بژین كە كەمی ئاوی پێویستیان دەبێت، بەم هۆكاری مەترسییەكانی گۆڕانی كەشوهەوا، نزیكەی نیوەی دانیشتوانی جیهان تا ساڵی ٢٠٣٠ لە ناوچەكانی كەمی ئاوی زۆردا دەژین.
جگە لەوەش كەمی ئاو لە هەندێك شوێنی وشك و نیمچە وشكدا دەبێتە هۆی ئاوارەبوونی نێوان ٢٤ بۆ ٧٠٠ ملیۆن كەس، تا ساڵی ٢٠٣٠ كەمی ئاو دەبێتە هۆكاری ئاوارەبوونی زیاتر لە ٧٠٠ ملیۆن كەس.
تەنها لە ئەفریقا، پێشبینی دەكرێت تا ساڵی ٢٠٢٥، ٢٥ وڵات بەدەست گرفتی زیادبوونی كەمی ئاوەوە بناڵێنن.
ئەم قەیرانە كاریگەرییەكی دوور مەودای لەسەر تەندروستی جیهانی، ئاسایشی خۆراك، پەروەردە، ئابووری و سیاسەت هەیە. لەگەڵ كەمبوونەوەی سەرچاوەكانی ئاو، پێدەچێت ململانێ و پرسە مرۆییەكان لەسەر دەستڕاگەیشتن بە ئاوی پاك زیاد بكەن.
هەروەها گۆڕانی كەشوهەوا كەمی ئاو لە زۆر ناوچەی جیهان زیاتر دەكات، چارەسەركردنی ئەم قەیرانە ئاڵۆز و فرەلایەنە پێویستی بە تێگەیشتن لە هۆكارەكان و كاریگەرییەكانی و چارەسەرە ئەگەرییەكانی لە سەرانسەری وڵاتان و كۆمەڵگاكاندا هەیە.
قەیرانی جیهانی ئاو
قەیرانی ئاوی جیهانی لە چەند هۆكارێكەوە سەرچاوە دەگرێت، لەوانە زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان، زیادبوونی بەكارهێنانی ئاو، خراپ بەڕێوەبردنی سەرچاوەكان، گۆڕانی كەشوهەوا، پیسبوون و نەبوونی دەستڕاگەیشتن بەهۆی هەژاری و نایەكسانی.
ژمارەی دانیشتووانی جیهان لە ماوەی ٧٠ ساڵی ڕابردوودا سێ هێندە زیادی كردووە و ئەمەش بووەتە هۆی زیاتر خواست لەسەر سەرچاوە بێكۆتاكانی ئاوی شیرین، بەكارهێنانی ئاوی كشتوكاڵی و پیشەسازی و ناوماڵ ئاوی ژێر زەوی لە زۆرێك لە ناوچەكاندا خێراتر لەوەی كە دەتوانرێت پڕبكرێتەوە كەمكردووەتەوە. كشتوكاڵ بە تەنیا نزیكەی 70%ی ئاوی جیهانی پێكدەهێنێت، زۆرجار سیستەمی ئاودێری بەسەرچوو و بەرهەمی ئاوی زۆر بەكاردەهێنێت، گۆڕانی كەشوهەوا سەرچاوەی ئاوی نوێبووەوەی لە زۆر شوێنی جیهان بە شێوەیەكی بەرچاو كەمكردووەتەوە. سەهۆڵبەندانەكان دەتوێنەوە، شێوازی بارانبارین گۆڕاوە، وشكەساڵی و لافاو تووندتر بووە و پلەكانی گەرما لە بەرزبوونەوەدان، ئەمەش قەیرانەكە زیاتر گەورەتر دەكات.
كەمی ئاو مەترسی لەسەر تەندروستی، پاكوخاوێنی، بەرهەمهێنانی خۆراك، بەرهەمهێنانی وزە، گەشەی ئابووری و سەقامگیری سیاسی لە سەرانسەری جیهاندا دروست دەكات، ئەگەری زۆرە كێشەكان لەسەر سەرچاوە ئاوییە هاوبەشەكان بەبێ چارەسەری جیهانی تووندتر ببنەوە.
بەپێی ڕاپۆرتێكی ساڵی ٢٠٢٢ی ڕێكخراوی تەندروستی جیهانی و بەرنامەی چاودێری هاوبەشی یونیسێف (JMP)، ٣٤٤ ملیۆن كەس لە ئەفریقای ژێر سەحرا دەستیان بە ئاوی خواردنەوە نەگەیشتووە كە بە شێوەیەكی سەلامەت بەڕێوەدەبرێت، و ٧٦٢ ملیۆن كەسیش لە ساڵی ٢٠٢٠دا دەستیان بە پاكوخاوێنی سەرەتایی نەگەیشتووە. WaterAid، كۆمپانیایەكی ناحكومییە ڕێكخراوەكە ڕوونی دەكاتەوە كە زۆرجار سەرچاوە ئاوییەكان لە كۆمەڵگاكان دوورن بەهۆی سروشتی فراوانی كیشوەرەكەوە، هەرچەندە هۆكارەكانی دیكەی وەك گۆڕانی كەشوهەوا، گەشەی دانیشتووان، خراپی حوكمڕانی و نەبوونی ژێرخانی باش ڕۆڵیش دەگێڕن، ئاوە سەرزەویەكانی وەك دەریاچە و ڕووبارەكان بە خێرایی بەهەڵم دەبن لە ناوچە وشك و نیمچە وشكەكانی ئەفریقا، كە نزیكەی 45%ی ڕووبەری زەوی كیشوەرەكە دەگرێتەوە..
توێژینەوەیەكی ساڵی ٢٠٢١ی یونیسێف مەزەندەی كردووە كە ژنان و كچانی ئەفریقای ژێر سەحرا بە كۆی گشتی ساڵانە نزیكەی ٣٧ ملیار كاتژمێر لە كۆكردنەوەی ئاو بەسەر دەبەن.
گرفتی كەمی ئاو لە هەندێ وڵاتی تر
میسر تا ڕادەیەكی زۆر پشت بە ڕووباری نیل دەبەستێت، بەڵام بەنداوی گەورەی ڕێنێسانسی ئەسیوپیا هەڕەشە لە دابینكردنی ئاو دەكات. هەروەها كوالیتی ئاو لە دابەزیندایە و خواست لەسەر زیادبوونی خێرای دانیشتووان بەرز دەبێتەوە.
عێراق ڕووبەڕووی فشاری ئاوی تووند دەبێتەوە كە كاریگەری لەسەر كشتوكاڵ و تەندروستی گشتی هەیە، ڕووباری دیجلە و فورات كەم بووەتەوە بەهۆی بەنداوكردنی سەرەوە و گۆڕانی كەشوهەوا، هەروەها بەڕێوەبردنی ئاو و بەفیڕۆدانی.