توركیا لۆزان بە شكست بۆ خۆی دەزانێت

كارزان گلی – هه‌ولێر

24_7_2022، ساڵیادی رێككەوتنی لۆزان بوو، كە 99 ساڵ بەر لە ئێستا ئەنجامدرا و كوردستان بەسەر چوار وڵاتدا دابەش كرا (توركیا، عێڕاق، ئێران، سووریا). تاوەكوو ئێستاش زۆرترین مشتومڕ لەبارەی لۆزانەوە دەكرێت، بەتایبەت لە توركیا.

لۆزان وەكوو بەدیلی رێككەوتنی سیڤەر سەیر دەكرێت، كورد پێیوایە، ئەو رێككەوتنە وای كرد، رێككەوتنی سیڤەر كۆتایی پێبێت، كە سیڤەر زیاتر لە بەرژەوەندی كورد بووە.
بەڵام، د.كەمال مەزهەر مێژوونووسی دیاری كورد، پێیوایە رێككەوتنی سیڤەر هیچ باشییەكی بۆ كورد تێدا نەبووە، لۆزان زۆر باشتر بووە لە سیڤەر، چونكە لە سیڤەردا، كورد بەسەر چەندین وڵات و شوێندا دابەش كرابوو و مەیلی لەناوبردنیان هەبوو.
لە كۆنگرەی چوارەمی پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە)، موستەفا كەمال ئەتاتورك، سەرۆكی توركیا و جەهەپە گوتی: ”توركیا كەوتبووە نێوان كەنارێك، كە دەیانویست بیخنە ناو چاڵەوە، بەڵام لە لۆزاندا نەمانهێشت بكەوین و سەركەوتین“.
كەواتە ئەتاتورك و هاوڕێكانی، هەروەها ئەوانەی تاوەكوو ئێستاش ئەتاتورك بە باوكی روحی تورك ناو دەبەن، پێیانوایە رێككەوتنی لۆزان بۆ توركیا سەركەوتنە.
بەڵام رەجەب تەییب ئەردۆغان، سەركۆماری توركیا، بەردەوام سەرزەنشتی ئەتاتورك و ئەو لیژنەیە دەكات كە رێككەوتنەكەی ئیمزا كردووە، چونكە ئەردۆغان پێیوایە ئەو رێككەوتنە زیانی بۆ توركیا هەبووە و خاكی توركیا بچووك كراوەتەوە.
ئەردۆغان، بە ئاشكرا دەڵێت چەندین دوورگە هەیە لە یۆنان موڵكی توركیایە، بەڵام لە لۆزاندا پێشكەشی یۆنان كراوە.
ساڵێكی تر رێككەوتنی لۆزان كۆتایی پێدێت، چونكە 100 ساڵ تێدەپەرێنێت و رێككەوتنەكەش بۆ 100 ساڵە، بۆیە جاروبار لە میدیاكانی نزیك لە ئەردۆغان، دەڵێن دوای تەواوبوونی رێككەوتنی لۆزان، پێویستە توركیا داوای ئەو خاكانە بكاتەوە كە لێی وەرگیراوەتەوە، زۆریش باس لە ولایەتی موسڵ دەكەن.
لۆزان لە پێنج مادەدا بۆ توركیا گرنگی خۆی هەیە، ئەمەش بەشێكی زۆری كەسانی ئەكادیمی و شڕۆڤەكارانی سیاسی كۆكن لەسەری:
یەكەم: دامەزراندنی توركیای تازە لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دانی پێدرا نرا و ناسێنرا. كەواتە توركیا بەهۆی لۆزانەوە بووە توركیا و وڵاتان بەفەرمی ناسیان.
دووەم: لە لۆزاندا، سنووری توركیا دیاری كرا و لەڕووی سیاسییەوە توركیا سەربەخۆیی خۆی وەرگرت و خاكەكەی دیاری كرا، كە بەداخەوە باكووری كوردستانیش بە توركیاوە لكێنرا و لەوكاتەوە كورد بەمافی خۆی نەگەیشتووە.
سێیەم: لە لۆزاندا توركیا سەربەخۆیی ئابووری وەرگرت و هەنگاوی گرنگی نا بۆ ئەوەی ئابووری خۆی بە میللی بكات.
توركیا لەوكاتەوە توانی وەبەرهێنەری بیانی داوەتی توركیا و هەروەها هەر قەرزێكیش كە لەسەری بووە، بۆ چەند ساڵێك بۆی درێژكراوەتەوە، تا كاریگەری لەسەر ئابوورییەكەی نەبێت.
چوارەم: لۆزان بەڵگەی یەكسانی هەموو ئەو وڵاتە گەورانەیە كە ئیمزایان لەسەر كردووە. لەدوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە، هیچ رێككەوتنێك نییە ئەوەندەی لۆزان وڵاتانی لەیەكتری نزیك كردبێتەوە و هەروەها، رێككەوتنێكی لەو شێوەیەش بكەن. نابێت بیرمان بچێت، لەورێككەوتنەدا كورد بووە قوربانی و فەرامۆش كرا.
پێنجەم: لۆزان لەوكاتەی ئیمزای لەسەر كرا، وڵاتان زۆر پێشكەوتوون و گەورەبوون، توركیاش یەكێكە لەو وڵاتانەی كە بەهۆی بوونی لۆزانەوە پێگەیشت و گەورە بوو و پێشوەچوونی بەخۆیەوە بینیوە.
وەكوو ئەوەی لێكۆڵەری تورك (باسكن ئۆران ) باسی دەكات، لە مادەی 39 و بڕگەی 5 رێككەوتنی لۆزاندا هاتووە، كە پێویستە توركیا دان بە هەموو زمانانەدا بنێت كە وڵاتەكەیدا هەیە، دەبێت لە دادگا رێگە بدرێت هەر نەتەوەیەك بەزمانی خۆی بەرگری لە خۆی بكات.
بەڵام توركیا ئەو مادەیەی پێشێل كردووە، نەك دانی بە زمانی كوردی نەناوە، بەڵكوو رێگەی نەداوە تەنانەت كورد بەزمانی خۆی لەناو ماڵی خۆشیدا بە كوردی قسە بكات، گەر قسەی بكردایە دەبوایە سزا بدرێت و پارەیان پێ دەژمارد.
رێككەوتنی لۆزان، لە نێوان هەشت وڵاتدا ئیمزای لەسەر كراوە، لە 24_7_1923، ئەوەی گرنگە و جێگەی مەترسییە بۆ كورد، باس لەوە دەكرێت كە لەو رێككەوتنەدا، چەند مادەیەك هەیە شاردراوەتەوە و بۆ رای گشتی رانەگەیەندراوە، كەسیش نازانێت ئەو مادانە چین، ئایە دوای كۆتایی هاتنی رێككەوتنەكە كە یەك ساڵی ماوە، قەدەری كورد دەكەوێتە مەترسییەوە، یان خۆری هەڵدێت و ئیدی ئەو منداڵەی لەناو سكیدایە، كە نەك نۆ مانگ و نۆ رۆژ، بەڵكوو دەیان ساڵ تێپەڕیوە هەر لە دایكنەبووە و لە دایك دەبێت.

سیڤەر چی بۆ كورد پێبوو؟
نووسەر (شاسوار هەرشەمی) بەدرێژی لەسەر ئەو پرسە قەس ی كردووە و ئاماژە دەدات، لە پەیماننامەی سیڤەر، کوردستانی ئێران بەشێکی مێژوویی خاکی ئێرانە و نابێت دەستکاری سنورەکانی ئێران بکرێت. هاوکات ڕۆژاڤاش خراوەتە ناو سنوری مانداتی فەرەنسیی، کە دواتر بووە سوریا. بۆ هەرێمی کوردستانیش، یان ویلایەتی موسڵ، ئەگەر ناوچە ئۆتۆنۆمیدارەکەی دیاربەکر، بیتوانیبایە بەبێ چەک و داماڵراو لە چەک، بەو هەموو مەرجە مەحاڵانەی بۆی داندراوە، بەپێوە بمێنێتەوە و جێگیر ببێت، ئەوا خەڵکی باشور دەیانتوانی (دەنگدان بکەن) کە ئایا دەچنە سەر ئەو ناوچانە یان لە ناو عێراقدا دەمێننەوە! دەنگدانەکەش لەژێر سەرپەرشتی بەریتانیا و عێراق و کۆمەڵەی گەلان!
نووسەر دەنووسێت: ”بەگوێرەی خاڵ و بەندەکانی پەیماننامەی سێڤر، تەنیا باکوری کوردستان، کە ئێستا یەک پارچەیە، کراوەتە پێنج پارچە و بەسەر پێنج بەشی چارەنوس لێکجیاش دابەشکراوە. بە گوێرەی بەندەکانی ڕێککەوتننامەکە، لەو پێنج بەشەدا، تەنیا بە یەک بەشی گوتراوە (ناوچەی کوردنشینی ئۆتۆنۆمیدار لەناو تورکیا). چوار بەشەکەی دیشی، لە باشترین باردا، دەکرێت بڵێین بەسەر ھەندێک گروپی ئەتنی و ئایینی بچوک و وڵاتانی دەوروبەردا دابەشکراوە، یان بەخشراوە“.
پەیماننامەکەی سێڤەر، بە خاڵ، ئەم جۆرە چارەنوسەی بۆ باکوری کوردستان بەڕەوا بینیوە:-
یەكەم : ناوچەکانی قارس و سەرحەدێ، ئەرزەرۆم و وان و بەشێکی دی بەرفراوانی ڕۆژئاوای ناوچەی وان و تاتڤان، ھەمووی بە ئەرمەنیەکان بەخشراون. بە گوێرەی بەندی ٨٨ی پەیماننامەکە، ماف دراوەتە سەرۆک کۆماری ئەو سەردەمی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، ویدۆر ویلسن، کە سنووری ئەو دەوڵەتە ئەرمەنییە لەگەڵ تورکیادا، لەم ویلایەتانەدا دەستنیشان بکات “ئەرزرۆم و تەرابزۆن و وان و بدلیس، وێڕای دەستنیشان کردنی ئەو ناوچە.
دووەم: ئەو ناوچانەی کە کەوتونەتە نێوان سنوری تازە دیاریکراوی ئەرمەنستان و ئێران و میزۆپۆتامیا، خراونەتە ژێر مانداتی بەریتانیای مەزن، بەو نیازەی، کە دەوڵەتێکی تێدا بۆ تیرە ئاسورییەکان لێ دابمەزرێندرێت. بە گوێرەی خاڵەکانی (٢و٣)ی بەندی ٢٧ی پەیماننامەی سیڤەر، دەبێت ئاسورییەکان لەو ناوچانە بپارێزرێن. بۆ ئەو مەبەستەش لیژنەیەک پێکدێت، تا بڕیار لە ھەر گۆڕانکاریەکی پێویست، لە سنوری تورکیا لەگەڵ ئێران بدات. ئەم دەقەی بەندی ٢٧، بە ئاشکرا دەریدەخات کە گۆڕانکاری لەو ناوچەیەدا بەڕێگاوە بووە.
سێیەم: ھەموو ناوچەکانی ڕۆژھەڵات و باشوری سیواس، لەسەر تورکیا، واتا لەناو خاکی تورکیا جێھێڵدراون.
چوارەم: ناوچەیەکی بەرفراوانی ڕۆژئاوای دیاربەکر و خواروی سیواس، خراونەتە ژێر مانداتی فەرەنسا، بەو نیازەی، یان مەبەستەی، کە لەو ناوچانەدا، کەمایەتی کلدانی و سریانی دەژین. چونکه‌ دەبێت مافەکانیان (بە شێوەیەک کە دیاری نەکراوە) بپارێزرێت.
پێنجەم: ناوچەیەکیش، کە کەوتۆتە خواروی سنورە تازەکەی ئەرمەنستان لە باکور و ڕۆژئاوای دیاربەکر لە ڕۆژئاوا و سەر سنوری سوریا لە باشور، بۆ ناوچە ئۆتۆنۆمیدارەکەی کوردی، لە چوارچیوەی تورکیادا ھێڵدراوەتەوە. (بۆ سەرنجدانی وردتر، لە سنورەکانی ئەو پێنج پارچەیەی باکوری کوردستان، سەیری نەخشەی ڕەنگی ھاوپێچی گوتارەکە بکە).
کەواتە پەیماننامەی لۆزان، هەر هیچ نەبێت، خۆ هەموو باکوری کوردستانی بەسەر یەکەوە هێشتۆتەوە و لەجیاتی ژمارەیەک دەوڵەتی داگیرکەریشدا، ڕووبەڕووی یەک هێزی داگیرکەر بوونەتەوە. هەروەک ئەم داگیرکەرەش، تا ئێستا لە بە تورککردنی خاکەکەی سەرکەوتوو نەبووە.