کۆمەڵگای جەماوەری
ماناكانی کۆمەڵگای جەماوەری فره و هه‌مه‌لایه‌نه، به‌ڵام له زانسته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی گشتی و كۆمه‌ڵناسی به‌تایبه‌تی بریتییه له‌و تێگه‌یشتنه‌ی کە کۆمەڵگەی مۆدێرن وەک هێزێکی یەکپارچە و لەگەڵ ئەوەشدا وه‌ك کۆمەڵێک تاكی ناهاوشێوه و لێكجیاواز وەسف دەکات. زۆرجار ئه‌م چه‌مكه بە شێوەی سووکایەتیپێکردن بۆ ئاماژەکردن بە کۆمەڵگایەک بەکار دەهێنرێت کە تێیدا بیرۆکراسی و به‌شێك له دامەزراوەكان، جێگەی هەندێک مانا و چەمکی کۆمەڵگەی نەریتییان گرتۆتەوە، کە به‌گشتی بونه‌ته هۆی نامۆبوونی کۆمەڵایەتی. بە جۆرێک له جۆره‌كان، هەموو کۆمەڵگاکان، کۆمەڵگای بەکۆمەڵن، بەڵام ئەم زاراوەیە بە شێوەیەکی تایبەت ئاماژەیە بۆ پانتاییه‌كی پێشکەوتوو کە خاوەنی کولتوورێکی جەماوەری و دامەزراوە کۆمەڵایەتیی، سیاسیی و ئابوورییە بەرفراوانەکانن کە سیاسه‌تی ژیانی ڕۆژانە بۆ زۆرینەی خەڵکی داده‌ڕێژن. لە سەردەمی مۆدێرندا، نابێ ئه‌وه‌شمان له‌بیر بچێت كه ئەم زاراوەیە لەگەڵ هاتنی میدیای گشتی و ئینتەرنێتدا گرنگی زیاتر و پانتایی فراوانتری بەدەست هێناوە.
زاراوەی كۆمەڵگەی جەماوەری کە زۆرجار لە تیۆرییەکانی تایبەت بە شۆڕش و بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکانیش بەکاردێت، لە بەرهەمی بیرمەند و كۆمه‌ڵناسە جۆراوجۆرەکاندا بەکارهاتووە، لەوانە هانا ئارێنت، سی رایت میڵز و ویلیام کۆرنهاوزەر. ئارێنت لە کتێبی “بنەچەی تۆتالیتاریزم”دا دەنووسێت کە کۆمەڵگا کاتێک مرۆڤەکانی به‌ش به‌ش دەبن، واتە ناسنامەی سەربەخۆی خۆیان لەدەست دەده‌ن و لە هەمان کاتدا، هەستی تەنیایییان زیاتر ده‌بێت، بوونیان هیچ مانایەکی نابێت و هه‌روه‌ها تەنها لە دەوری یه‌كتر و خڕبوونه‌وه‌ی ڕواڵه‌تیانه، ناسنامە و مانا به‌ده‌ست ده‌هێنن. یەکێکی دیکە لە تیۆریستەکانی کۆمەڵگەی جەماوەری، بریتییه له ویلیام کۆرنهاوزەر (١٩٢٥-٢٠٠٤)، كه کۆمەڵناسێکی سیاسی و پسپۆڕی بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی ئەمریکییە، بە کاریگەریی لەسەر چالاكوانه‌کانی خوێندکاری ساڵانی شەست و حەفتاکان و به کتێبی سیاسەت لە کۆمەڵگەی جەماوەریدا (١٩٥٩) ناسراوە. له‌م كتێبه‌دا كۆمه‌ڵگه‌ی جه‌ماوه‌ری ده‌خاته به‌رده‌م كۆمه‌ڵگای دیموكراتی و فره‌خوازه‌وه و پێیوایه كۆمه‌ڵگای جه‌ماوه‌ری له نائاماده‌یی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و دامه‌زراوه‌كانیدا دروست ده‌بێت. نووسه‌ری كتێبی “سیاسه‌ت له كۆمه‌ڵگای جه‌ماوه‌ری” پاش لێكۆڵینه‌وه له تیۆره سنوورداره‌كان سه‌باره‌ت به كۆمه‌ڵگه‌ی جه‌ماوه‌ری، تیۆرێكی گشتی و گشتگیری خسته‌ڕوو كه لاوازی نوخبەکان و نانوخبەکان بەرامبەر بە فشارەکان، دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی کۆمەڵگەی جەماوەری، کە زەمینە بۆ سەرهەڵدانی بزووتنەوە جەماوەریەکان و دواتر تۆتالیتاری دابین دەکات. لەسەر بنەمای ئەمە، بە بڕوای کۆرنهاوزەر، بە مەبەستی پاراستن و بەردەوامبوونی سیستەمێکی لیبراڵ دیموکراسی و، بە واتایەکی تر، پاراستنی ڕێکوپێکی هاوشانی ئازادی، لە لایەکەوە سەربەخۆیی ڕێژەیی نوخبە هەڵبژێردراوەکان و لە لایەکی دیکەوە سەربەخۆیی گروپە کۆمەڵایەتییە ناوبژیوانەکانی نێوان خێزان و دەوڵەت كارێكی پێویستە. تیۆری کۆمەڵگەی جەماوەری دوو سەرچاوەی سەرەکی فیکری هەیە: یەکێکیان لە کاردانەوەی سەدەی نۆزدەهەمدا بەرامبەر بە پێشهاتە شۆڕشگێڕییەکانی ئەوروپا (بەتایبەت فەرەنسا) و ئەوی دیکەیان لە کاردانەوەی سەدەی بیستەمدا بەرامبەر بە سەرهەڵدانی تۆتالیتاریزم، بەتایبەتی لە ڕووسیا و ئەڵمانیا. دەکرێ یەکەم سەرچاوەی سەرەکی وەک ڕەخنەیەکی ئەرستۆکراتی لە کۆمەڵگەی جەماوەری بخوێنرێتەوە و سەرچاوەی سەرەکی دووەمیش وەک ڕەخنەیەکی دیموکراسی لە کۆمەڵگەی جەماوەری بخوێنرێتەوە. یەکەمیان باس لە بەرگری فیکری لە بەها نوخبەکان دەکات لە بەرامبەر بەشداریکردنی جەماوەریدا، دووەمیان باس لە بەرگری فیکری لە بەها دیموکراتییەکان دەکات لە بەرامبەر ئەو نوخبانەی کە بەدوای زاڵبوونی تەواودا دەگەڕێن. کۆرنهاوزەر توانای جوڵاندنی جەماوەر بە پەیوەندی بە ڕادەی هاودەنگی کۆمەڵگا دەزانێت و پێیوایە تا خەڵک زیاتر سەر بە گروپە سەربەخۆکان، گروپە ناوخۆییەکان، دانیشتووان و کۆمەڵە ئازادەکان، حزبەکان و سەندیکاکان بن، ئاستی ئیرادەی کۆکردنەوەکە کەمتر دەبێتەوە. له كۆمه‌ڵگای جه‌ماوه‌ریدا یه‌كگرتوویی و یه‌كگرتوویی كۆمه‌ڵایه‌تی به شێوه‌ی جیاواز له‌وانه نه‌ته‌وه‌یی، نیشتیمانی، لۆكاڵی، چینایه‌تی و ئایینی نییه و په‌یوه‌ندیی مرۆڤه‌كان به دامه‌زراوه و نه‌ریته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان یان هەر نییه یان لاوازه. هه‌روه‌ها له كۆمه‌ڵگه‌ی جه‌ماوه‌ریدا فۆرمی سیاسی و یه‌كێتیی هه‌مه‌ڕه‌نگ و گرووپ و پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی نییه و له‌به‌ر ئه‌م هۆیه‌ش په‌یوه‌ندی نێوان نوخبه‌كان و سه‌ركرد
سیاسییه‌كان له‌گه‌ڵ خه‌ڵكدا ڕاسته‌وخۆیه.
به‌شێوه‌یه‌كی گشتی وه‌ك وتمان وەسفەکانی کۆمەڵگا وەک “جەماوەر” لە سەدەی نۆزدەهەمدا فۆرمیان وه‌رگرت، ئاماژەیان بە مەیلە یەکسانبوونەکان لە قۆناغی شۆڕشی پیشەسازیدا دەکرد کە بەها نەریتی و ئەرستۆکراتیەکانی تێک و پێكدا، و فۆڕمی جۆراوجۆری لیبراڵ دیموکراسی جێگەی پاشایەتی گرتەوە. تیۆریستەکانی سیاسی وەک ئەلێکسیس دی تۆکڤیل کۆمەڵگەی جەماوەرییان شی کردەوە.
تیۆریستە کۆنەپەرستە جۆراوجۆرەکان چەمکگەلێکیان لە کۆمەڵگەی جەماوەری پەرەپێدا کە تێیدا ئەرستۆکراسیەکان بە “ستەمکاری زۆرینە” یان “دەسەڵاتی گرووپ” دەگۆڕێت، بۆ نموونە خۆسێ ئۆرتێگای گاسێت به‌وردی نیگه‌رانی خۆی له‌باره‌ی دابەزینی کولتوری باڵا دەربڕی. گێڕانەوەی مارکسیستەکان، وەک گێڕانەوەی قوتابخانەی فرانکفۆرت، ڕەخنەیان لە فۆرمەکانی باوی کۆمەڵگەی جەماوەری گرت، وەک ئه‌وه‌ی كه پیشەسازییەکی کولتووریی بەسەردا زاڵ بووە و خزمەت بە بەرژەوەندییەکانی سەرمایەداری دەکات.
کۆمەڵگەی جەماوەری وەک ئایدۆلۆژیایەک دەتوانرێت بە زاڵبوونی ژمارەیەکی کەم لە نوخبەی بەیەکەوە بەستراو سەیر بکرێت کە کۆنترۆڵی بارودۆخی ژیانی زۆر کەس دەکەن، زۆرجار ئه‌مه بە رێگەی قایلکردن و دەستکاریکردن ئه‌نجام ده‌ده‌ن. ئه‌م تێگه‌یشتنه ئاماژەیە بۆ سیاسەتی تیۆریستەکانی کۆمەڵگەی جەماوەری كه داکۆکیکاری جۆرە جیاوازەکانی نوخبەی کولتوورین و پێیانوایه دەبێ ئیمتیازیان پێ بدرێت و بەسەر جەماوەردا بەرزبکرێنەوە.
لەگەڵ ئەوەی داهێنانی تەکنەلۆژیا ڕێگەی بە حکوومەتدا فراوانتر بێت، دەوڵەتی ناوەندی لە قەبارە و گرنگیدا گەشەی کرد. لەو کاتەوە حکوومەت بەرپرسیارێتییەکی زیاتری لە بوارەکانی ژیانی کۆمەڵایەتیدا لەئەستۆ گرتووە: خوێندن، ڕێکخستنی کرێ و بارودۆخی کارکردن، دانانی ستاندارد بۆ بەرهەمەکان بە هەموو جۆرەکانیەوە، و پێشکەشکردنی هاوکاری دارایی بە بەساڵاچووان و نەخۆشەکان و بێکاران. لە کۆمەڵگایەکی جەماوەریدا، دەسەڵات لەده‌ست بیرۆکراسییە گەورەکاندایه، بەمەش خەڵکی کۆمەڵگە ناوخۆییەکان کۆنترۆڵێکی کەمیان بەسەر ژیانیاندا دەمێنێتەوە. بۆ نموونە بەرپرسانی پارێزگا و ناوچه‌كه فەرمان دەکەن کە قوتابخانە ناوخۆییەکان دەبێت لەگەڵ ستانداردە پەروەردەییەکاندا بگونجێت، بەرهەمە ناوخۆییەکان دەبێت بڕوانامەی حکوومەتیان هەبێت و هەموو هاووڵاتییەک دەبێت ڕه‌چاوی ئه‌م فه‌رمانانه بكات. هەرچەندە ئەم جۆرە ڕێسایانە ڕەنگە یەکسانیی کۆمەڵایەتی بپارێزن و بەرزیان بکەنەوە، بەڵام هەروەها ناچارمان دەکەن زیاتر و زیاتر مامەڵە لەگەڵ بەرپرسانی بێناو لە بیرۆکراسییە دوورەپه‌رێز و زۆرجار وەڵامدەرەوەکاندا بکەین، كه سەربەخۆیی خێزانەکان و کۆمەڵگا ناوخۆییەکان تێک دەدەن.
کۆمەڵناسی ئه‌مریكی (سی. ڕایت میڵز) زۆر به وردی جیاوازی لە نێوان کۆمەڵگەی “جەماوەر” و كۆمه‌ڵگه‌ی”گشتی”دا کردووه و پێی وایه لە كۆمه‌ڵگه گشتیدا، به‌م چه‌شنانه‌ی خواره‌وه لێی تێده‌گه‌ین:
یه‌كه‌م: بە شێوەیەکی مەجازی چەنده کەسه‌كان بۆچوونەکانیان دەرئەبڕن ئەوەندەش وەریدەگرن؛
دووه‌م: پەیوەندییە گشتییەکان ئەوەندە ڕێکخراون کە چانسی دەستبەجێ و کاریگەرییان هەیە بۆ وەڵامدانەوەی هەر بۆچوونێک کە لەبەردەم خەڵکدا دەربڕدرێت.
سێیه‌م: دامەزراوە دەسەڵاتدارەکان ناچنە ناو خەڵکەوە، کە بەم شێوەیە کەم تا زۆر لە کارەکانیدا سەربەخۆن
به‌ڵام ده‌كرێ به‌م جۆره له كۆمه‌ڵگه‌ی جه‌ماوه‌ری تێبگه‌ین كه:
یه‌كه‌م/ زۆر کەمتر خه‌ڵك بۆچوونه‌كانیان دەرئەبڕن لەوەی وەریدەگرن؛ چونکە کۆمەڵگەی گشتی دەبێتە کۆمەڵەیەکی ئەبستراکت لە تاکەکان کە کاریگەری لە میدیای گشتیەوە وەردەگرن.
دووه‌م/ ئەو پەیوەندییانەی به‌سه‌ر تاكه‌وه زاڵن ئەوەندە ڕێکخراون کە ئەستەمە یان مەحاڵە تاکەکەسەکە دەستبەجێ وەڵام بداتەوە یان بكه‌وێته ژێر کاریگەرییه‌وە.
سێیه‌م/ جەماوەر هیچ ئۆتۆنۆمییەکی لە دامەزراوەکاندا نییە؛ بە پێچەوانەوە، بریکارەکانی دامەزراوە ڕێگەپێدراوەکان دەچنە ناو ئەم جەماوەرانه‌وه، هەموو ئۆتۆنۆمێک کەم دەکاتەوە کە ڕه‌نگه ڕۆڵی لە پێکهێنانی بۆچووندا هەبێت.