كارزان گلی – هه‌ولێر
لەوەتی لە ٢٠١١ـی زایینییەوە، شەڕی ناوخۆ لە سووریا هەڵگیرساوە، زیاتر لە ٣ملیۆن کەس بە ئاوارەیی روویان لە توركیا كرد، ئەگەرچی لەلایەن گەلی توركیاوە بە باشی پێشوازییان لێ نەكرا و بەردەوام دەیانگوت لە داهاتی ئێمە بۆ ئێوە دەڕوات، بەڵام ئەوان درێژەیان بە ژیانی ئاوارەیی دا و ئێستاش دوای كەوتنی رژێمی بەشار ئەسەد، بەنیازن بگەڕێنەوە وڵاتی خۆیان.
لە ئیستانبۆڵ و ئیزمیر و بەشێكی زۆری شارەكانی توركیا، ئاوارە سوورییەكان رژانە سەر شەقام و بە گۆرانی و شایی خۆشییان کرد بۆ كۆتاییهاتنی دەسەڵاتی ئەسەد.
ئاوارەكان كاتێك قسەیان بۆ میدیاكان دەكرد، دەیانگوت ئیدی كاتی هاتووە و دەگەڕێینەوە بۆ وڵاتی خۆمان و ژیانی ئاوارەیی كۆتایی پێ دەهێنین.
هاكان فیدان، وەزیری دەرەوەی توركیا، دوای رووخانی ئەسەد گوتی: ”ئیدی كاتی هاتووە ئاوارەكانی سووریا كە لە توركیان، بگەڕێنەوە وڵاتی خۆیان“. دەسەڵاتی ئاكەپە و رەجەب تەیب ئەردۆغان خۆیشی، فشارێكی زۆری شەقامی توركیایان لەسەر بوو، بەوەی بەشێكی زۆری داهاتی توركیا بۆ ئاوارە سوورییەكان دەچێت، لە كاتێكدا خەڵك لە حاڵێكی زۆر خراپە و قەیرانی دارایی هاووڵاتیانی هەراسان كردووە، بۆیە رەنگە یەكێك لە سوودەكانی رووخانی ئەسەد بۆ توركیا، گەڕانەوەی ئاوارەكان بێت.
ئاسیف گەنجێكی سوورییە و ئاوارەی وڵاتی توركیایە، بە دڵێكی خۆشەوە قسەی بۆ ئاژانسی (BBC) توركی كردووە و دەڵێت: ”زۆر دڵخۆشم، لە ژیانمدا ئەمە یەكەم جارە ئەوەندە دڵخۆش بم. لە دوێشەوەوە نەنووستوومە، ئەوەندە دڵخۆشم بە وشە پێم دەرنابڕدرێ؛ ئیدی كەس لێرە نامێنێتەوە و جەنگ كۆتایی هات و دەگەڕێینەوە وڵاتی خۆمان. زۆر سوپاس بۆ توركیا كە ساڵانێكە ئێمەی لەخۆی گرتووە.“
هاووڵاتییە سوورییەکی تر بە ناوی ماهیر، لە سووریا ماڵەكەی بە تەواوی وێران بووە، بەڵام گەشبینە و دەڵێت، هەرچی رووی داوە كێشە نییە، ماڵێكی تازە دروست دەكەین و ژیانێكی تازە دەست پێ دەكەینەوە.“
ئاوارە سوورییەكان، سوپاسی ئەردۆغان دەكەن، چونكە سەرەڕای فشارەكان هەر پشتی تێ نەكردن و زیاتر لە ٥٠ملیار دۆلاری لە ماوەی ١٤ ساڵدا بۆ ئاوارە سوورییەكان خەرج كرد.
رەنگە گەڕانەوەی ئاوارە سوورییەكان بۆ وڵاتی خۆیان لە ماوەیەكی نزیكدا نەبێت، چونكە لە سووریا هیچ شتێك وەكوو خۆی نەماوە، ئاوارەكان بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە پێویستە شوینێكیان هەبێت تا تێیدا بمێننەوە، بۆیە بە گوێرەی زانیارییەكان، رەنگە گەڕانەوەی تەواوی ئاوارە سوورییەكان یەك ساڵ بخایەنێت.
هەر لەو رۆژەی سوورییەكان بە رێژەیەكی زۆر روویان لە توركیا كرد، ئەردۆغان پێشوازی لێ كردن و گوتی نایەڵم بكەونە سەر شەقام، بەڵام رای گشتی توركیا دژی ئەو بڕیارەی ئەردۆغان وەستانەوە، ئۆپۆزسیۆنی توركیاش رۆڵێكی خراپی بینی و هانی گەلی دەدا تا ئاوارە سوورییەكان بگێڕێتەوە وڵاتی خۆیان.
گەلی توركیا گەیشتبووە ئەو بڕوایەی کە ئاوارە سوورییەكان ژیانێكی خۆشیان بۆ فەراهەم كراوە، وەكوو خوێندنی خۆڕایی، نەخۆشخانەی خۆڕایی و شوێنی مانەوە، بۆیە هەموو ئەو داهاتەی لەوان خەرج دەكرا، پێیان وابوو لە گیرفانی ئەوان خەرج دەكرێت، بۆیە زۆرجار لەناو بازاڕ و شوێنە گشتییەكان، ئاوارە سوورییەكان دووچاری تانە و لێدان دەبوونەوە.
لەتیف تەمەنی ١٤ ساڵانە، ئەوكاتەی ئاوارەی توركیا بوونە تەمەنی ٢ ساڵان بووە، بۆیە دەڵێت وڵاتی خۆمم نەبینیوە و ئەگەر بگەڕێمەوە هەموو سووریا دەگەڕێم.
ئەو دەڵێت: ”ئەوكاتەی هاتمە توركیا دوو ساڵان بووم و بە ئاوارەیی هاتم، ئێستا هەست بە ئازادی دەكەم، بۆیە دەگەڕێمەوە وڵاتی خۆم و دەبم بە پزیشك و خزمەتی دەكەم.“ مەروە تەمەنی پێنج ساڵان بووە كاتێك بە ئاوارەیی هاتووەتە توركیا و لەناو ئاپۆرای خەڵك، ئاڵای سووریای بەرز كردووەتەوە و نیگەرانە لە هەندێك لەو توركانەی كە زۆر خراپ مامەڵەیان لەگەڵدا كردوون و دەڵێت ”لەوەتەی لە ئیستانبۆڵدام زۆر نەژادپەرستانە سەیر دەكرێم، بەڵام سەرەڕای هەموو ئەمانە هەموو شتێك جوان بوو. لە پلانمە بگەڕێمەوە بۆ حەلەب و لەوێ زانكۆ تەواو بكەم.“
مەحموود گەنجێكی تری سووریایە، كە ئاوارەی توركیا بووە و لەوێ زانكۆی لە بەشی ئەندازیاری كۆمپیوتەر تەواو كردووە، ئەو دەڵێت دەگەڕێمەوە بۆ حەلەب و لەوێ خزمەت دەكەم، بەڵام پێویستە بۆ نەوەكانی داهاتووی باس بكەین، كە توركیا لە كاتی تەنگانەدا پێشوازی لێ كردووین و خزمەتی كردووین، نابێت ئەمە لەبیر بیكەین.
لە ٢٠١١، ئەوكاتەی بەهاری عەرەبی داهات و چەندین دیكتاتۆری خستە خەزان، سووریاش یەكێك بوو لەو وڵاتانەی كە گەلەكەی دژی رژێمی بەشار ئەسەد هاتنە سەر شەقام و ویستیان بیڕووخێنن، بەڵام بە پاڵپشتی رووسیا و چەكدارانی حیزبوڵا و ئێران، ئەسەد مایەوە و توانیی زیاتر لە ٦٠٪ی خاكەكەی لە دەستی داعش و گروپەكانی تر دەربهێنێت.
بە هۆی شەڕی ناوخۆوە، زیاتر لە ٥ملیۆن خەڵكی سووریا ئاوارەی توركیا و ئەورووپا و هەرێمی كوردستان و لوبنان بوون، هەروەها بە هەزاران هاووڵاتی سڤیل كوژران و سەدان هەزاریش بریندار کەوتن.
هێزی تەحریر شام، كە خۆی بە ئۆپۆزسیۆنی سووریا ناساندووە، توانیی لە ماوەی ١١ رۆژدا، تەواوی رژێمی ئەسەد بڕووخێنێت و بۆ هەتاهەتایە كۆتایی بەدەسەڵاتی ئەسەد بهێنێت. بەڵام روون نییە، ئاخۆ ئاییندەی سووریا بە چی دەگات؟ ئایا شەڕە ناوخۆییەکی دی هەڵدەگیرسێت، یان گەلی سووریا لە سایەی حكوومەتی تازەدا دەحەسێنەوە؟