كارزان گلی – هه‌ولێر
نیلسۆن ماندێلا، سەركردەی خەباتگێڕ و ئاشتیخوازی باشووری ئەفریقیا، خەڵاتی ئاشتی نێودەوڵەتی مەستەفا كەمال ئەتاتوركی رەتكردەوە، كە لە ١٩٩٢، توركیا ئەوی بەشایەنزانی بۆ وەرگرتنی ئەو خەڵاتە. لەوكاتەوە دەیان شڕۆڤە و نووسین كرا، بەشێكیان پێیانوابوو كە بەهۆی ئەو زوڵمەی خودی ئەتاتورك و حكوومەتی توركیا لە كوردی كردووە، ماندێلا خەڵاتەكەی رەتكردووەتەوە، بەشێكی تریش باس لە هۆكاری تر دەكەن. بۆ ئەوەی بزانیت رەتكردنەوەی خەڵاتی ئاشتی ئەتاتورك لەلایەن ماندێلاوە هۆكارەكەی چی بووە، پێویست دەكات لێكۆڵینەوەی ورد بكەیت، هەروەها كەسە ئەكادیمی و نووسەرە گرنگەكان بكەیتە سەرچاوەی زنیارییەكانت.
”بۆ ئەوەی تورك بناسیت، یەك رۆژ كوردبە“ ئەمە ئەو گوتەیەیە كە رۆژانە لە سۆسیال میدیاوە دەیبینین، كە بە گوتەی ماندێلا ناوی دەركردووە و گوایە ئەوكاتە ئەو قسەیەی كردووە، كە خەڵاتی ئاشتی ئەتاتوركی رەتكردووەتەوە، بەڵام پێویستە بەوردی بچینە ناو ئەو پرسەوە و بەپشت بەستن بە سەرچاوە ئەكادیمییەكان، بۆچوونی ماندێلا لەبارەی كوردەوە بزانین.
لە ١٩٦٤دا، ماندێلا بەتۆمەتی ئەنارشیستییەت و هەروەها تێكدانی ئاساییشی باشووری ئەفریقیا، بەخۆی و ٧ هاوڕێی بۆ ماوەی ٢٧ ساڵ زیندانی سزا دران و لە ١٩٩٠، بە ئازادی گەیشت و ئازادكردنی ئەویش بووە مانشێتی رۆژنامەكانی جیهان.
هەر لە دوای ئازادكردنی، ماندێلا دەیان خەڵاتی جیهانی لەبارەی ئاشتییەوە وەرگرت و نوقمیان كرد لە خەڵات، تا گەیشتە ئەوەی خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی جیهانی پێبدریت. كۆی ئەو خەڵاتانەب وەریگرتووە ٢٥٠ خەڵاتی جۆراوجۆرە.
بەشێك لەو وڵاتانەی خەڵاتی ئاشتییان پێشكەش بە ماندێلا كرد، پێشتر وەكوو تیرۆرست ناویان دەهێنا، بەڵام ماندێلا هەمیشە باسی كاسترۆ و یاسر عەرەفات و موعەمەر قەزافی كردووە، كە ئەوانی بە خەباتگێر ناو بردووە و پێیوابووە بۆ گەیشتن بەئازادی، ئەو سەركردانە گرنگن.
ئەوكاتەی جیاكاری نەژادی لە باشووری ئەفریقیا دەستیپێكرد، كە بەتوندترین شێوەیە رەشپێستەكان دەچەوسێنرانەوە و وەكوو كۆیلە مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرا، توركیا بەشێوەیەكی تەندروست دژی ئەو سیاسەتە نەوەستایەوە، تەنانەت جورئەتی ئەوەی نەبوو، بەرگری لەو توركانەش بكات، كە لە سەردەمی عوسمانییەكاندا چووبوونە ئەفریقیا و وەكوو سپی پێستێك لەوێ ژیانیان بەسەر دەبرد، چونكە سیاسەتی چەوساندنەوەی رەشپێستەكان، ئەو توركانەشی دەگرتەوە، كە سپی پێستن بەڵام لەبنەڕەتدا خەڵكی ئەفریقیا نین.
دكتۆر حەلیم گەنجئۆغڵو، لێكۆڵینەوەیەكی درێژی لەبارەی رەتكردنەوەی خەڵاتی ئاشتی ئەتاتورك لەلایەن ماندێلاوە كردووە، ئەو پێیوایە دەبێت وردبین و لێكۆڵینەوەی ورد بكەین، بزانین بۆچی ماندێلا ئەو خەڵاتەی رەتكردەوە؟
حەلیم، لێكۆڵینەوەكەی لە ماڵپەڕی (ئیندیپێندێنت)ی توركی بڵاوكردوەتەوە، پێیوایە لە ١٩٤٨ تا ١٩٩٤، توركیا رۆڵێكی باشی نەبینیوە لەبارەی ئەو زوڵمەی لە رەشپێستەكانی باشووری ئەفرقیا كراوە، كە بەهەموو شێوەیەك ئەوان دەچەوسێنرانەوە، بۆیە كاتێك (بزوتنەوەی دیموكراتی یەكێتی) دروست بوو و ماندێلا لە زیندانەوە پشتگیری ئەو بزوتنەوەیەی كرد، تا بتوانن دژی ئەو چەوساندنەوەیە بوەستنەوە، توركیا بەهیچ شێوەیە پشتگیری ئەو بزوتنەوەیەی نەكردووە، ئەمەش ماندێلای نیگەران كردووە.
بەگوێرەی چەندین سەرچاوەی ئەكادیمی، چەوساندنەوەی رەشپێستەكانی باشووری ئەفریقیا لەوكاتەوە دەستپێكرد، كە هۆڵەندا لە ١٦٥٢ ئەو وڵاتەی داگیر كرد و هەموو ئەو كەسانەی ملكەچی سوپای هۆڵەندا نەبوونایە دەكوژران و دەچەوسێنرانەوە، تەنانەت چەندین كەنیسەیان دروست كرد، كە خەڵكە رەسەنەكەی باشووری ئەفریقیا ناچار كران ببنە كریستیان و ئەگەر نەبوونایە، وەكوو كۆیلە مامەڵەیان لەگەڵدا دەكرا، بۆیە سەرچاوەی كۆیلایەتی و چەوساندنەوەی رەشپێستەكان لەوكاتەوە دەستی پێكرد.
لە ١٩٤٨دا، ئیسرائیل یەكەم وڵات بوو، كە پشتگیری لە سیاسەتی باشووری ئەفریقیا كرد و چاوی پۆشی لەو چەوسانەوەیە، لەكاتێكدا جولەكەكان بۆ خۆیان دیلی دەستی چەوساندنەوە بوون بەدەستی هیتلەر و نەدەبوایە ئەو زوڵمە قبوڵ بكەن.
رەخنەی جیدی كە لە توركیاش دەگیرێت ئەوەیە، باشووری ئەفریقیا لەژێر داگیركاری عوسمانییەكاندا بووە و لەسەردەمی ئەتاتوركیش پەیوەندی دیبلۆماسی زۆر باش لە نێوانیاندا هەبووە، بۆیە دەبوایە پشتگیری لە ماندێلا و بزوتنەوەكەی بكەن، تا رێگری لە چەوساندنەوەی رەشپێستەكان بكیرێت.
لە ٢١ی ٣ی ١٩٦٠، لە ولایەتی (ترانسڤال) و شارۆچكەی (شارپئێڤیلا)، خەڵكە رەسەنەكەی باشووری ئەفریقیا، دژی پرۆژەیاسەك خۆپیشاندانیان كرد، پۆلیس بەتوندی دژی خۆپیشاندەران وەستایەوە و ٧٠ كەسی لێكوشتن، ئەوە بووە هۆی ئەوەی نەتەوە یەكگرتوەكان بێتە وەڵام و هەروەها میدیاكانی جیهانیش باسیان لێوە كرد، بەڵام زامبیا و تانزانیا و یەكێتی سۆڤیەت، پشتگیریان لە حكوومەتە چەوسێنەرەكەی باشووری ئەفریقیا كرد و هێزیان نارد تا خۆپیشاندەران بەتوندترین شێوە سزا بدەن و ماندێلا لەوكاتەوە خەبات دەكات تا رەشپێستەكان بگەن بەئازادی و دژی جیاكاری رەگەزی وەستایەوە.
بۆچی لە ١٩٩٢خەڵاتی ئاشتی ئەتاتوركی رەتكردەوە؟
ماندێلا سەرسام بووە بە كاسترۆ و یاسر عەرەفات، بەهیچ شێوەیەك باسی لە ئازار و مەینەتی كورد نەكردووە، بەڵام لە دەیان شوێن باسی لە مەینەتی فەلەستینییەكان كردووە و ئیدانەی ئیسرائیلی كردووە، كە فەلەستینیەكانی چەوساندوەتەوە.
سەیری كتێبەكەی ماندێلا بكەن و بیخوێننەوە، زیاتر لە ٦٠٠ لاپەرەیە، لەیەك شوێن باسی نەتەوەی كورد ناكات، لە یەك شوێن ناڵێت كورد بە دەستی ئەتاتورك، یان حكوومەتی توركیا زوڵمی لێكراوە و باس لە هیچ پارچەیەكی كوردستان ناكات، كە عێڕاق و ئێران و توركیا و سووریا، دەیان زوڵم و كۆمەڵكووژیان بەرامبەر بە كورد كردووە.
باشە رێی تێدەچێت، ماندێلا خەڵاتی ئەتاتورك رەتبكاتەوە، بەهۆی ئەوەی زوڵمیان لە كورد كردووە؟
بەڵام ئەو پروپاگندەیەی پەكەكە و ئەو وڵاتانەی دژی توركیان لەوڕووەوە كردویانە، توانیویانە بڕوا بە خەڵكێك بهێنن، كە ماندێلا لەبەر كورد خەڵاتی ئەتاتوركی رەتكردووەتەوە.
حەلیم، لە لێكۆڵینەوەكەیدا، دان بەوەدا دەنێت كە پروپاگندەی پەكەكە لەوسەردەمەدا، لە ئەفریقیا زۆر لە دیبلۆماسییەتی توركیا باشتر بووە، چونكە توانیان بڕوا بە چەند میدیایەكی ئەورووپاش بهێنن، كە ماندێلا لەبەر كورد خەڵاتەكەی رەتكردووەتەوە، بەڵام دوای لێكۆڵینەوەی ورد، بۆی دەركەوتووە، كە بەهۆی ئەو پشتگوێ خستنەی توركیا لە ئازادیخوازانی باشووری ئەفریقیا، ماندێلا خەڵاتەكەی رەتكردووەتەوە، تەنانەت كاتێك ئازاد كرا، توركیا نامەیەكیشی بۆی نەنارد، ئیتر چۆن بەشیاوی دەزانێت خەڵاتی ئەتاتوركی پێبدات و ماندێلاش بڵێت بەڵێ؟
راستە خەڵاتەكەی وەرنەگرت، بەڵام لە ١٩٩٩ پەشیمان بووەوە
لە ١٩٩٢، خەڵاتی ئاشتی نێودەوڵەتی درایە ماندێلا، بەڵام ئەو لەرێگەی پارتەكەی كۆنسەی نێونەتەوەیی ئەفریقیا (ANC)، گوتیان ماندێلا هەموو تەمەنی خۆی لەرێگەی دیموكراتی و ئازادی پێشكەش كردووە، بۆیە خەڵاتی ئەتاتورك رەتدەكاتەوە.
كورد دڵی خۆش بوو، كە لەبەر ئەو زوڵمەی لە كورد دەكرێت بۆیە ماندێلا رەتیكردەوە، بەڵام راستییەكەی شتێكی ترە، چونكە هەر ئەو ماندێلایەی خەڵاتی ئەتاتوركی رەتكردەوە، لە ١٩٩٩، لەرێگەی چەند كەنالێكی دیبلۆماسییەوە خەڵاتەكەی وەرگرت و پەشیمان بووەوە لەوەی لە ١٩٩٢ خەڵاتەكەی رەتكردووەتەوە.
گۆڤاری ماركسیستی توركی، ئەوكات بڵاوی كردەوە، كە بەهۆی ئەوەی لە نەوەدەكاندا كورد دووچاری زوڵمی زۆر بووەوە، ماندێلا خەڵاتی وڵاتێك وەرناگرێت، كە میللەتێك بچەسێنێتەوە، هەرئەوكاتیش ١٤ پەرلەمانتاری كوردی سەر بە پارتی (HEP) نامەیەكی دەستخۆشیان بۆ ماندێلا نارد و گوتیان سوپاست دەكەین، كە ئەو خەڵاتەت رەتكردووەتەوە. بەڵام یەك لێدوان، یان گوتەیەكی وتەبێژی پارتەكەی ماندێلا بوونی نییە، كە بڵێت ماندێلا لەبەر ئەو زوڵمەی لە كورد دەكرێت خەڵاتەكەی رەتكردووەتەوە، ئەوەی هەیە تەنیا پروپاگندەیە.
خەڵاتی ئاشتی ئەتاتورك، توركیا بۆ خۆی بێبایەخی كرد و بەهای ئەو خەڵاتەی نەهێشت، چونكە لە ١٩٩٠، دیكتاتۆرێك ئەو خەڵاتەی وەرگرت، ئەویش كەنان ئێڤرەن بوو، كە دامەزرێنەری خەڵاتەكە بوو و ئەندازیاری كودەتای ١٩٨٠ بوو و وەكوو كەسێكی فاشیست و خوێنڕێژ و دكتاتۆر ناوی دەهێنرێت، تەنانەت توركیا بۆ خۆی ئێڤرەنی پێ دكتاتۆرە.
هەروەها هەموو ئەو كەسانەی تر كە خەڵاتەكەیان وەرگرتووە و ١١ كەسن، هیچیان لەپێناو ئاشتی و ئازادیدا خەباتیان نەكردووە.
بۆیە ماندێلا، كاتێك بینیویەتی ئێڤرەن بووەتە خاوەنی ئەو خەڵاتە، كە دكتاتۆرە و توركیاش بێهەڵوێست بووە بەرامبەر ئەو زوڵمەی لە ماندێلا و خەڵكە رەسەنەكەی باشووری ئەفریقیا كراوە، خەڵاتەكەی رەتكردووەتەوە، ئەوەی مایەی رەخنەشە لە ماندێلا، لە ١٩٩٩ پەشیمانی دەربڕی و خەڵاتەكەی وەرگرت.لە ٢٠٠٢، خەڵاتی ئاشتی ئەتاتورك لە توركیا كۆتایی پێهات و ئیدی ئەو خەڵاتە نەدرایە هیچ كەسێك، دەكرێت بڵێین فەشەلی هێنا، بۆیە لە ٢٠١٣، بەفەرمی و لەناو پەرلەمانی توركیا، بەبڕیاری پەرلەمانتاران ئەو خەڵاتە دەرهێنرا و لە رۆژنامەی فەرمی دەوڵەتیش بڵاوكرایەوە.دەبێت خوێنەر بۆ خۆی بیر بكاتەوە و شڕۆڤەی زیاتر بكات، ئایە ماندێلا لەبەر كورد خەڵاتی ئاشتی ئەتاتوركی رەتكردووەتەوە؟ یان ئەو هۆكارە بووە كە باسمان كرد؟