پاراستنی عێراقی فیدراڵ لە ڕۆژهەڵاتێکی ناوەڕاستی ناجێگیردا

شێرکۆ حەبیب
لە نێو ئەو وڵاتانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە بەردەوام ململانێ و شەڕیان بەخۆوە بینیوە، عێراق زیاتر لە چوار دەیە لە حاڵەتی ناسەقامگیریدایە، بە تایبەتی لە دوای چوونە ناو شەڕی ئێرانەوە لە ساڵی 1980. لەم دۆخە ناسەقامگیرییە و لەشکرکێشی کوەیت و گەمارۆی نێودەوڵەتی 13 ساڵ، تا ڕووخانی بەغدا و ڕژێمی بەعس لە 9ی نیسانی 2009.
دەستوورێکی نوێ پەسەندکرا، کە بنەمای فیدراڵی بۆ وڵاتێکی نوێی فیدراڵی دامەزراند، کە هەموو پێکهاتەکانی بەدوای کۆدەنگی و هاوسەنگی و گفتوگۆ و داهاتوویەکی هاوبەشدا دەگەڕێن. بەڵام ملکەچکردنی هەندێ لە هێزە سیاسییەکان بۆ وڵاتانی دراوسێ، ڕێگر بوو لە گەیشتن بە سەربەخۆیی نیشتمانیی تەواو لە کاتی بڕیاردان. دوای هەشت ساڵ لە ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن، بەناو بەهاری عەرەبی هات و وڵاتانی ناوچەکەش شاهیدی هەڵاوسان بوون کە کاریگەری لەسەر بەشێک لە ڕژێمەکانیان هەبوو، بەتایبەتی لە یەمەن و لیبیا و سوریا دوای ماوەیەکی دوورودرێژ لە ڕووبەڕووبوونەوەی ناوخۆیی. میسر و تونس دوای ماوەیەکی زۆر کورت ڕێگاکانیان ڕاست کردەوە، هاوکات عێراق شایەتی جوڵەی ناوخۆ بوو لەسەر ئاستی جەماوەری کە دەرئەنجامی نەبوونی دادپەروەری لە دابەشکردنی سەروەت و سامانی ئەو وڵاتەدا بوو کە دەوڵەمەندە بە سەرچاوە و پێکهاتەکانی.
لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا عێراقی فیدراڵی ڕووبەڕووی دوو ڕووبەڕووبوونەوە هەستیار بووەتەوە، ئەوانیش ڤایرۆسی کۆرۆنا و ڕێکخراوی تیرۆریستی داعش. لەشکرەکەی و هێزی پێشمەرگەی کوردستان، شانازیی بە نەهێشتنی ئەو گرووپە و ڕزگارکردنی ناوچەکە و دونیا دەکەن. بەڵام دەستکەوتەکانی دواتری حکوومەت هاوتای قوربانیدانی نیشتمانی و سەربازی نەبووە و ئامانجی وڵات بۆ گەیشتن بە کۆدەنگیی نیشتمانی لە نێوان هێزە سیاسییەکانیدا کە دەرئەنجامەکانی لە هاووڵاتیان لە سەرانسەری پارێزگا و ناوچەکانیدا ڕەنگدانەوەی هەبووە، تا ڕادەیەکی زۆر بەربەست بووە.
بەڵام سەرەڕای ناکۆکییە دەستوورییەکانی نێوان حکوومەتی فیدراڵی و حکوومەتی هەرێمی کوردستان، دیالۆگ و سەردانی هاوبەش لەنێوان بەرپرسانی هەردوولا هەیە، بۆ شکاندنی سەهۆڵەکە و چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان بە گفتوگۆ و لێکتێگەیشتن. ئەگەر چی هەندێک لە هەوڵی پەکخستنی ئەو دیالۆگانە و هەوڵی قووڵکردنەوەی جیاوازیەکان کە خزمەت بە ئەجێندا دەرەکییەکان دەکات. بەڵام پابەندبوونی دڵسۆزانی هەردوولا بە پاراستنی دیالۆگ بەهێزترە لەم مەیلە نانیشتمانپەروەرانەی کە خزمەت بە بەرەوپێشبردنی سەقامگیری و ئاشتی ناکەن.
سەردانەکەی ئەم دواییەی محەمەد شیاع ئەلسودانی، سەرۆکوەزیرانی فیدراڵی عێراق بۆ هەولێر، کە لەگەڵ سەرۆک مەسعود بارزانی، و مەسرور بارزانی، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان کۆبووەوە، لە چوارچێوەی بارودۆخێکی هەستیار و زۆر ئاڵۆزدا بوو کە ڕووبەڕووی ناوچەکە بووەتەوە. هەرچەندە ئامانجی سەردانەکە بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی کورد بوو بۆ بەڕێز ئەلسودانی لە هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق کە بڕیارە 11ی ئەم تشرینی دووەمی ئەم ساڵ بەڕێوە بچێت، هەروەها تیشک خرایە سەر چارەسەرکردنی ناکۆکییە دەستوورییەکانی نێوان بەغدا و هەولێر و دەستەبەرکردنی هەناردەکردنی نەوتی کوردستان و تاوتوێکردنی کاروباری ناوچەکە.
پەنابردن بۆ گفتوگۆ ئامرازێکی سەردەمیانەیە بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان. بەڵام کەڵەکەبوونیان بەبێ یەکلاکردنەوە کاریگەری نەرێنی لەسەر عێراق دەبێت، بەتایبەتی کە ناوچەکە لە گۆڕانکاری مەترسیدار نزیک دەبینەوە کە ڕەنگە کاریگەری نەرێنی لەسەر عێراق هەبێت، مەگەر پەنابردن بۆ دەستور چارەسەرێک بێت بۆ دوورکەوتنەوە لە ناکۆکیەکان.
ناوچە جێناکۆکەکان- ناوچە کوردنشینەکانی دەرەوەی هەرێم، کوردستان و هەناردەکردنی نەوت- پرسێکی تازە نین، ئەمەش وایکردووە سەردانەکەی ئەلسودانی بۆ هەولێر لەم کاتەدا بە تایبەتی گرنگ بێت. چارەسەرکردنیان دەبێتە هۆی یەکخستنی هەڵوێست و هەڵوێستی عێراق لەسەر پێشهاتە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان، و دوورکەوتنەوە لە قەیرانە ناوخۆییەکانی داهاتوو.
حکوومەتی عێراق نابێت بابەتی حزبی و سیاسی تێکەڵ بە کاروباری دەوڵەت و مافە دەستوورییەکانی گەلی کوردستان بکات، بەتایبەتی کاتێک سەرۆک مەسعود بارزانی داوای کۆدەنگی نیشتمانی و بڵاوبوونەوە و بەرقەرارکردنی ئاشتی دەکات. دیدگاکەی کوردستانی کردۆتە نموونەی سەقامگیری و برایەتی، لێرەدا بەرپرسیارێتی دەکەوێتە ئەستۆی لایەنە عێراقییەکان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ لایەنی کوردی وەک هاوبەشێکی بنەڕەتی لە پرۆسەی سیاسی و بنیاتنانی عێراقێکی دیموکراسی فیدراڵیدا، و نەکێشرێنە ناو سەرابێکەوە، چونکە بەرژەوەندی باڵای عێراق لە سەرووی هەموو شتێک و بەرژەوەندی کەسی و تائیفییە، و فێربوونی وانە لە چارەنووسی ڕژێمەکانی پێشوو، وامان لێدەکات هەموومان تەرازوو لە نێو پڕۆسەی سیاسی و بنیاتنانی عێراقی فیدراڵیدا بکێشین لایەنگری بەرژەوەندی نەتەوەیی باڵای ئەم وڵاتە بە هەموو پێکهاتەکانییەوە.