ڕەهەندی نیشتیمانی لە (دیوانی ڕەنجاو) دا

ئاری ئاغۆک
هۆنراوە نووسین، ئەو دەربڕینە پڕ لەهەستەیە کە لە ناوەوەو بیرکردنەوەی شاعیر هەڵدەقوڵێ و لەرێگەی ووشەو پەیڤەوە دەبێتە تابڵۆیەکی ریتمداری نووسین و دواتر هەر خوێنەرێک لەنێو دونیای( رەنگێک، ووشەیەک، هەستێکی قوڵ) خۆی دەدۆزێتەوە، لەم ڕوانگەیەوە کاتێ شاعیر لەنێو فانتازیای کەرستەی نووسینەکانەوە پەیامەکانی ناخ دەخاتەڕوو،ئەوا مەبەست و ئاماژەکان دەبنە بەرهەمێکی جوان و نەمر،
بۆیە کاتێ باس لە شیعرو شیعرنووس دەکرێ، بەر لە هەموو شتێک دەبێ بگەڕێینەوە، ژینگەی بیرکرنەوەو ژینگەی جوگرافی و ژینگەی لەدایکبوونی شاعیر، ئەوکات خوێنەر ڕاستەوخۆ کاریگەریە دەروونیەکانی هەست پێ دەکات، ئەمەش بێگومان لە شاعیرێکەوە بۆ شاعیرێکی دیکە جیایە، لەژینگەیەکەوە بۆ ژینگەیەکی دیکە جیایە، بەڵام دواجار هەر خوێنەرە بڕیار لەتێگەیشتن و مانای بەرهەمەکە دەدات.
خوێنەر کاتێ (دیوانی ڕەنجاو)دەخوێنێتەوە، ئەم فۆرمە نووسینانە بەدی دەکات کەنووسەر لە نێو ڕابردووێکی تاڵی پڕ لە کێشە و ململانێی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ژینگە ئاڵۆزی ژیاوەو بۆیە توانیویەتی تا ڕادەیەکی باش واقیعیانە پەیامەکە بخاتە بەردیدەی هەمووان.
پێکهاتەی کتێب
دیوانی ڕەنجاو، نووسینی (عومەر حاجی عەلی شەناغەیی) پێداچوونەوەی جەمال گردەسۆری، ئەم دیوانە لە دووتوێی کتێبێکی ٢٤٢ لاپەڕەیی، لە ١٧٧ هۆنراوە لەبواری (ستایشی ئاینی، نیشتیمانی، کلتووری، کۆمەڵایەتی، ڕامیاری، حەیران، لاوک، بەستەی میللی، سۆزداری )پێکهاتووە.
بێگومان هەر تەوەرێک لەو ٩ بوارەی کە لەم کتێبەدایە، دەبێت شرۆڤەو خوێندنەوەی تایبەتی بۆ بکرێت، چونکە هەر بوارێک قورسایی و بایەخی خۆی هەیە لە پێگەی شیعرو ئەدەبیات دا، بەڵام ئەوەی لام گرنگە هەڵسەنگاندن و شرۆڤەکردنە بۆ لایەنی رەهەندی نیشتیمانی لە دیوانی ڕەنجاودا.
خوێندنەوەیەک بۆ بەشێک لە هۆنراوە نیشتیمانیەکان
کاتێ باس لە هۆنراوەی نیشتیمانی دەکەین دەبێ بۆ دووخاڵی جەوهەری بگەڕێینەوە
١-مێژووی هۆنراوەی نیشتیمانی
٢-هۆکاری نووسینی هۆنراوەی نیشتیمانی
بێگومان هەردوو خاڵی دەستنیشانکراو، لەیەک دیدگایەوە سەرچاوە دەگرێ، ئەویش بەردەوامی قۆناغە کێشە یەک لەدوایەکەکانی هەر گەل و نەتەوەیەکە کەبەداخەوە بەدرێژایی مێژوو زوڵم و غەدری لێکراوەو تا ئەم زەمەنەش ئەم پرس و بابەتە لەئارادایە، بۆیە ناکرێ هۆکارێک بێ هۆکاریکی دیکە لێکنەبەستینەوە، بەڵام ئافەرین بۆ ئەو میللەتەی کۆڵ نەدات و هەمیشە بەنەفەسێکی نەتەوەیی زاڵ بێ بەسەر کۆسپ و تەگەرەکان، بەتایبەتی هەست و ئیحساسی شاعیر کە لەسەرووی هەموو کێشەکانەوە پرسەکانی هەردوو دیوو دەبینێ و بە ووشەو کەرستەی شیعری پەیامی هەمووان دەخاتەڕوو.
لێرەدا خوێندنەوەیەک بۆ بەشێک لە رەهەندە نیشتیمانیەکانی دیوانی (رەنجاو)ی شاعیر عومەر حاجی عەلی دەخەینەڕوو:
– لە دەسپێکی چوونە ناوەوەی جیهانی هۆنراوەکانی ئەم دیوانەیەدا، شاعیر هۆکاری (رەنجاو) ی خۆی مان بۆ ڕوون دەکاتەوەودەڵێت:
هۆکاری نازناوی رەنجاو بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە دوای نسکۆی شۆرشی ئەیلول، لەساڵی ١٩٧٥ ئێمەش لەشەناغەو چەند گوندێکی کەندێناوە بەبەر شاڵاوی تەعریب کەوتین و دەربەدەربووین بۆیە دەڵێم:
پەرگەندەبووم کەتمە شاران، وەک هەتیوی بن دیواران
ئێستاش تامەزرۆم بۆ گوندی، بۆ هەوای پاک و بێگەردی
داخەکەم دەربەدەرکراین، وەک ئاردی ناو دڕک لێکراین
دەک ببنە پەندی زەمانە، ئەم لادەرو خۆفرۆشانە
ڕۆژێک دادێ گورزی میللەت، دەیانکاتە پەندوعیبرەت
بۆ سەربەخۆیی ئەم خاکە، ڕەنجاو بۆ مردن بێ باکە.
*دیوانی رەنجاو، ل (٤)
لەم وەسف و پێناسەیەی سەرەتادا، بۆمان ڕووندەبێتەوە لەڕەهەندە نیشتیمانی و نەتەوەییەکەوە پەیام و تایتلی سەرەتاو کۆتایی تەمەنی شیعری شاعیر لەو داخ و کەسەرەوە سەرچاوەی گرتوە، بۆیە بە فۆرمێکی نامۆگەراییەوە، وێنەی شیعری جوان نیشان خوێنەر دەدات وەک (هەتیوی بندیواران، ئاردی ناو دڕک، رەنجاو بۆ مردن بێ باکە) ئەمانە هەر وێنەیەک ڕەهەندێکی ئینسانی و نەتەوەیی لەپشتە، کە دواجار شاعیر کلیلی مردنی خۆیمان بۆ ئیعلان دەکات، کە لەپێناوی سەربەخۆیی دا خۆی دەکاتە قوربانی.
-ڕەنجاوی شاعیر لەشیعری کوردستان دا دەڵێ:
لە ڕێبوارێکیان پرسی کاروانت بەرەوکوێ یە؟
بەم کاتە درەنگە بۆ وا گرتووتە ئەم ڕێیە؟
ڕێبواری مات و بێ دەنگ وەڵامی نەدانەوە
لەوکارە سەریان سوڕما بەبێ وەڵام مانەوە
رۆشنبیرێکیان لابوو بیری لای نیشتیمان بوو
لەناو کوخێکدا دەژیا ژیر و دانا و زانا بوو
بەنەرمی هاتە وەڵام،ڕووی کردە خێلەکەی خۆی
گوتی ئەوەی ڕانەگرێ پیرۆزی نیشتیمانی
وەک ئەو ڕێبوارە وونە ڕووی کاروانی نازانی.
*دیوانی ڕەنجاو، کوردستان، ل(٧)
لەم هۆنراوەیەدا شاعیر پێمان دەڵێ خەمی هەر تاکێک، بەر لەهەموو شتێک خەمی نیشتیمانە، ئەوەتا چیرۆکی ڕێبواڕێکمان بە هۆنراوە بۆ دەستنیشان دەکات، کە لەزەمەنێکی درەنگ، هەر دەڕواو ڕوو ئاسۆ و بە ئومێدی سەردەمی زوو، بێدەنگ دەڕواو وەڵامی پرسیارەکە ناداتەوە، بێگومان لێرەدا ئەو بێ دەنگی و وەڵامنەدانەوەیە، ڕەهەندی چیرۆکە شیعریەکەمان نیشان دەدات، کە ڕۆژێ دادێ ڕێبواری ماندوو پڕ بەدەنگی وەڵامی هەموو پرسیارە سەخت و ئاڵۆزەکان دەداتەوە!
هەروەها وێنەی ڕۆشنبیرێکیشمان نیشان دەدات، لێرەدا شاعیر ئەو ڕاستیە دەخاتەڕوو، کە ڕۆشنبیرانی ئەم نیشتیمانە، بە هەموو ئایدۆلۆژیاو دەنگ و ڕەنگەجیاوازەکانەوە، لە(کوخێک) مەبەستیەتی کە هەمووان ماڵ و حاڵیان ئابەم شێوەیەیە بەڵام بۆ پڕسە نیشتیمانی و نەتەوەییەکان هەمووان کۆکن و وەڵامی خۆیان دەبێ، کەواتە بۆ پیرۆزی نیشتیمان هەمووان لە خەم و ژان و کەسەری ئەبەی دان.
-ئەمجارەیان شاعیر لە شیعری (خەمی خاک) دەڵێ:
هەتا کەی چاوەڕێکەم سەبری ئەیووبم نەما
چاوم کەم بینا بووینە، هیلاک بووم پشتم چەما
هەرچی گوندو دێهاتە، چۆڵکرا هەمووی ڕما
دارو درەخت سووتا، مەڕو ماراتیش نەما
خەڵک هەمووی پێشکەوتن واچوونە سەری سەما
نەوەی کۆرپەی عەرعەڕیش واکردیان نەشوونما
هەرچی گەلی دونیایە، بوونە دەوڵەت کەس نەما
ئەگەر بەخۆت نەکەوی، هەربزانە دیسان قەوما
لەپاش سەت ساڵی کێوە،چیت هەبوو هیچی نەما
* دیوانی ڕەنجاو، خەمی خاک، ل( ٧٣، ٧٤)
لەچاوەڕوانی خەمی خاک و نیشتیمان، هەموومان چاوی چاوەروانیمان کەم بینابوەو کەسانی پێش ئێمەو ئێمەو نەوەی داهاتووش هەر لەنێو فەزای چاوەڕوانی دا دەبین تا خۆری ئازادی هەڵدێ، بۆیە ئەو چاوەڕوانیە جیایە لەچاوەروانیە کەسیەکان، ئەم چاوەڕوانیە چاوەڕوانی ئازادی خاک و نیشتیمانە، چاوەڕوانی رۆژی نوێی کوردە، کاتێ سەبری ئەییوبیش نامێنێ، ئیدی سەبر دەگاتە پسانی تەسبیحی چاوەڕوانی نەتەوەیەک. بۆیە لەڕێگەی ئەم پەیامە شیعریەوە (داڕوخان وخاپورکردن و چۆڵکردنی گوندو دێهاتەکان، نەمانی مەڕوماڕات و سوتانی دارو درەخت) کە ئاماژەیە وێرانکردنی زێد و ژینگەی جوگرافی و دار بەڕووی خاک، کە ئەمەش گوزارشتە لە ڕەگ و ڕەسەنی خاک و دانیشتوان، بەرامبەر بە (رابردوو،ئێستا، ئاییندە) کە زەمەن و ژمارەی ساڵەکان دەگاتە سەدەیەک و هەموو گەلانی دونیا بوونە دەوڵەت، کەچی ئێمەش ؟؟؟!!!.
-هەروەها عومەر شەنەغەیی لەشیعری کەرکوک دەڵێ:
کەرکوک شارە بێنازەکەم، هەموو کاتێ بیرت دەکەم
شەرتە تا هەناسەم مابێ، هەرگیز نابێ لەیادتکەم
ساڵەهایە خوێن دەڕێژین، خەم وئازارت دەچێژین
لە پێناوی بستێ خاکت، گشتمان ئامادەیین بمرین
کەرکوک سەریخۆت هەڵبڕە، بۆ ئەوها مات و داماوی.
…..هتد
*کەرکوک، دیوانی ڕەنجاو.کەرکوک، ل( ١٧٢)
بەدرێژایی مێژوو خەم و کێشەی کەرکوک، جگە بۆ کەرکوکیەکان ئەوا بۆ هەموو میللەتی کورد، پرس و بابەتێکی گشتی یە، بەڵام لای شاعیر بەتێڕوانینێکی دیکەو هەست و ئیحساسێکی قوڵ مامەڵە لەگەڵ ئەو پرسە دەکرێ، ئەوەتا بەبیرکردنەوەو یادکردنەوەی خەیاڵ، پرسیار دەکات خوێن دەڕێژین، ئازار دەچێژین، لەپێناو بستێ خاکی، هەمووان گیان دەکەن بەقوربانی، بۆ ماتی و بێ دەنگی کەرکوک بێ دەنگ و بێ ڕەنگی خۆییمان نیشان دەدات، ئەم شیعرە لەڕێگەی ٢٤ دێرەوە ڕەهەندی نیشتیمانی و نەتەوەیی زۆر بوێرانە بەدی دەکرێ..
دواجار ڕەنجاو لەشیعری (یەک نیشتیمان و چوار) دیوار دەڵێت:
دار دێدەوان، دارەبەن و دارەشەکران،لەگەڵ دارەکەی قەمتەران
ئێوە دارنین، شاخی بەرزن، دوندی قاییم،بۆیە ئەوها ناوتان ماوە، بەڕووی دووژمن
هەڵ نەشاخێن، بەرزن داییم، لەبەرامبەر ڕەشەبادا،ڕق ئەستوورن
دەچنە ناویان، پەلی تیژن، خۆتان لەڕەگەوە، یێکن، کراون بەچوار
تا بەئاسان، بتان بڕن
*یەک نیشتیمان و چوار دیوار، دیوانی ڕەنجاو، ل(١٩٠،١٨٩)
لەو ڕەهەندە شیعریەدا شاعیر، زۆر بەجوانی دارەکانی نیشتیمانی سەر خاکی کوردانی کردۆتە فۆڕمێکی تەغریبی و نامۆیی کە هەر دارێک، گوزارشتە لە خاک و بەشێکی کوردستان، ڕاستە چوار دارن، بەڵام لە یەک ڕەگ، یەک خاك، یەک ئاوو هەواو ژینگە دان و ئەو دیوارە وەهمیانەو سنوورە دەستکردانە بە شمشێرە شیعر وەلاوە دەنێت، بۆیە لە ڕەنگ و تابڵۆی وێنەی شیعری پێمان دەڵێت ناتوانن ڕەگ و ڕێشەی ئەو دارە ئومێدبەخشە ببڕن کە چەندەها ساڵە شۆڕش دوای شۆرش، خوێنی بۆ دەڕێژین تا دار بەربگرێ و هەموومان لەهەرچوار لاوە دیوارەکان بڕوخێنن و لەژێر سێبەری دارو درەختی نەتەوەیی نیشتیمانی دایک بحەسێنەوە.