ڕۆژاڤای کوردستان خۆگونجاندن لەپێناو مانەوەدا

سەرۆ قادر
بەشی دووەم و کۆتایی
كوردی ڕۆژئاوا ناتوانن ئامانجەكانی خۆیان بێننە دی، بێ ئەوەی ئاوڕ بدەنەوە لە دەوڵەتانی دەوروبەریان ئاخۆ پرۆژەیان چییە. بۆ نموونە دەبینین توركیا بە سوپاوە هاتووەتە ناوەوە، پرۆژەکەی وەستاندنی کوردە. ئەدی ئەگەر لە تەنیشت ئەو ئیسرائیل هەبێ؟ ئوردن هەبێ، تا سعودییە، بە ڕەنگی جیاواز ئەمانە هەموویان بەرژەوەندییان لەگەڵ بەهێزبوونی كورددا هەیە.
لە ساڵی 2015 لە كۆمیتەی دەرەوەی کۆنگرەی ئەمریکا سەمینارێكی لەنێوان سێ كەس كرا لە نوێنەری ئیسرائیل و سعودییە و ئەمریكییەك بەڕێوەی دەبرد، ئەوەی ئێستا بۆ پشتیوانیی كورد هەیە، وەكوو ڕوانگەی دوور بۆ گۆڕانكارییەكان باس دەكرا، مەبەست ئەوە نییە هەموو شتێك نووسراوەتەوە و وەكوو سیحر ڕوو دەدات، بەڵام ڕوانگەكان بۆ گۆڕانكاری دیارن، ئەمەش زەمینەی هەیە.
ئەوەی ئێستا دەیبینین، سەرباری بەهێزبوونی سوپای توركیا لە شەڕ لە ڕۆژئاوا، هیچ ئاسۆیەكی بۆ سەركەوتن نیە، بۆیە ئەم ئاوازی ئاشتی و ناوەندگیرییە كە هەموویان باشن، بۆ ئەوەیە كە ئەگەر سەرنەكەوت توركیا ناچار دەبێ ئەو چیرۆكە دووبارە بكاتەوە كە لەگەڵ هەرێمی كوردستان هەیەتی، وەكوو ئەوەی لە ساڵی 1992 دەیگوت: “دەچین لەسەری ڕەش و هەولێر قۆڵبەستیان دەكەین و لە زیندانیان دەخەین و دادگاییان دەكەین”، بەڵام گەیشتە ئەوەی پەیوەندییەكەی نێوانیان وەكوو دوو دەوڵەت بێت.
پێم وایە ئەو تواناییە لە توركیادا هەیە كە بەپێی بەرژەوەندییەكانی لەگەڵ ڕۆژئاوای كوردستانیش بگاتە قبووڵ کردن و ئاشتی و هاوکاری. ئەگەر ئەم ململانێیەی ئێستا كە توركیا دەیكات و بووە بە میراتگری ئێران، لەسەری بەردەوام بێ، واتا نیازی توركیا ئەوەیە لە سووریادا دەستڕۆیشتوو بێ و سنووری ململانێی خۆی لەگەڵ ئیسرائیل بگەیەنێتە یەك، لەو ڕێیەدا هەرچی كە هاوپەیمانی ئیسرائیل بێ، لێیان دەدا. ئایا توركیا توانای ئەو شەڕەی هەیە؟ هەموو ئەو ئاماژانەی لە ئابووری و سوپا و تكنۆلۆجیای توركیا دەیخوێنینەوە، ئەو شەڕەی پێ ناكرێ، زۆریش دوورە كێشەی نێوان ئیسرائیل و توركیا بگاتە هاوشێوەی نێوان ئیسرائیل و ئێران. بۆیە بواری سازش و گفتوگۆ و دابینكردنی جۆرێك لە بەرژەوەندیی توركیا هەیە، بەڵام توركیا لەبەردەمی گۆڕانە، كاتێك بەرژەوەندییەكانی دابین دەبن كە مل بداتە گۆڕانكاری.
ئێستا ئیسرائیل بەو ڕوانگەیەی كە یاری لەسەر دەكات؛ تیۆری جێگۆڕكێی بەهێزترە، ئیسرائیل بە هێزەوە هاتووەتە پێشەوە و ئێرانی سڕییەوە و چەوڵەتێکی دیكەی سڕییەوە، كە ئەورووپا و ئەمریكاشی لەگەڵدایە. سووریا ناتوانێ هیچ چارەنووسێكی هەبێ، بەبێ ئەوەی ئیسرائیل لەسەری ڕێكبكەوێ، دەنا ئیسڕائیل دەتوانێ لەڕووی سەربازییەوە ڕێگە لە پرۆژەكە بگرێ. بۆیە ئەو جێگۆڕكێیەی ئێستا ئێران جێی هێشتووە، گەر بپرسین كێ پڕی دەكاتەوە؟ توركیا یان ئیسرائیل؟ یاریكەری سێیەممان وەكوو سعودییە نیازی ئەوەی نییە ئەو دەورە وەرگرێ، ئەو لە بواری ئابووری و سیاسی تێناپەڕێ. بەپێی ئەو واقیعانەی كە ئێستا دەیخوێنینەوە، ئەوەیە كە جێیەكە ئیسرائیل دەیگرێتەوە، و توركیا دوو ڕێی لەپێشە؛ یان لەگەڵ ئیسرائیل و ئەمریكا ڕێكدەكەوێ بۆ ئەوەی شوێنی هەبێ، یان بە هێز پاشەكشەی پێ دەكرێ بۆ ناو خاكی خۆی. هەر پاشەكشە پێكردنێك، وەكو شكانی ئێران لێكەوتەی خۆی هەیە. ئەو نەخشانەی كەوا فڕێ دەدرێن بۆ داهاتووی كوردستان، كەم و زۆر لێك نزیكن، لە هەر شكانێكی سەربازی، بەرایەندی(معدلی) ئە نەخشانەمان دێتە بەر چاو كە لەسەر زەمین جێبەجێ دەكرێن، ئێستا دەبینین شكانی سەربازی و سڕینەوەی داگیركاریی بەر لە 10-15 ساڵ بووەتە كارێكی ئاسان. كاتێك كەركووك گیرا یان عەفرین كەوتە بەر دەستی توركیا، بێئومێدییەكی زۆر ڕووی دا كە گۆڕانی ئیتنیكیش دەبێ، بەڵام ئێستا دەركەوتووە لە هەر خزانێكدا لەوانەیە ئەو ناوچانە بكەونەوە بەر دەستی كوردان. لەوە زیاتریش كە لە توركیاش باس دەكرێ، لە ئیسرائیلی باسی دەكەن كە دەبێ جۆرێك پاڵپێوەنان هەبێ لە ناوچەی عەفرینەوە بەرەو دەریای سپی ناوەڕاست كە زۆر نزیكە. من كە ئەوە دەبیستم، دێتەوە بەرچاوم كە ئێمە دەچووینە شەنگال، زیاتر لەو ڕووبەرەی لە عەفرینەوە بۆ سەر دەریا هەیە، دەبوایە بە ناو عەرەبی ناوچەی ڕەبیعەدا تێپەڕین تا دەگەینە شەنگال، وا وێنا نەدەكرا ئەو ناوچەیە كورد دەستی بەسەردا بگرێ. ڕاستە دوای ئاڵۆزییەكانی ڕیفراندۆم و كێشەكانی دیكە لێیان سەندینەوە، بەڵام لێسەندنەوەیەكی زۆر شلە. شتێك نییە كە ئاییندەی هەبێ، هەر وەكوو كەركووك ئێستا ئاماژەی لێ دەردەكەوێ، وا بە ئاسانی لە دەست عێراق بەتەنیا نامێنێتەوە، چونكە كێشەیەكی گەورەیە.
لە گۆڕانی جوگرافیای ناوچەكە كورد دەكەوێتە چەقەوە، چونكە سوپایەكی هەیە كە شەڕكەرە، چ لە هەرێمی كوردستان، چ لە ڕۆژئاوا، سوپایەكە نەك هەر شەڕكەرە، بەڵكو هاوپەیمانیشی هەیە، هاوپەیمانییەكە پشتیوانێكی نێودەوڵەتیشی هەیە، ئینجا دۆزی کورد كە دۆزێكی ڕەوایە، كۆتاییەكەی دەبێ بە لۆجیك هەر وابێ جۆرێك لە هەماهەنگی لەنێوان ئەم دوو پارچەیەی كوردستان و گرووپەكانی ناو هەرێم و ڕۆژئاوا هەبێ، تا ئەو ناوچەیە لەڕووی سەربازییەوە بەهێزتر بێ، بەڕێوەبچێ، وە خەڵكەكەی بژین. ئەو سێ هۆكارە زۆر گرنگن و ئەوە جێی بایەخی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و هاوپەیمانیشە. هەر ئەوەیە كاتێك مەزڵووم عەبدی دێتە سەری ڕەش، بە هەلیكۆپتەری ئەمریكی دێ؛ بە ئۆتۆمبێلی خۆی نایە، ئەمە ڕوونە كە هاوكاریی نێودەوڵەتی لە چی ئاستێک دایە.
مانەوەی ئەمریكا لە ناوچەكە تەنیا بۆ ئەوە نیە هاوپەیمانانی خۆی بپارێزێت، بەرژەوەندیی ئەمریكا لەنێو واشنتن لەنێوان دوو حزب و دوو سەرۆك، دەمێكە گفتوگۆی لەسەر دەكرێ، سەرباری ئەوەی كە ترەمپ ڕووی لە بەهێزكردنی ناوخۆی ئەمریكایە، بەڵام ئەم بەهێزكردنە دوور نیە لە بەهێزكردنی نێودەوڵەتیی ئەمریكا، واتا بیر لەوە ناكەنەوە ئەمریكا لەو بەرانەی كە بەرژەوەندییەكانیان دەپارێزێ پاشەكشە بكا، ئێستا گەرمترین بەرەی ئەمریكا كە باس دەكرێ چی لێ دەكا، ئەو بەرەیە كە كورد بەڕێوەی دەبا، چ لە ڕۆژئاوای كوردستان و چ لە هەرێمی كوردستان، و ئەمریكا لەگەڵ هەردووكیان هاوپەیمانە.هەرچەند ئەو ململانێیە هەمووی لە ناو خاكی كوردستان نیە، بەڵام خاكی كوردستان و دەوروبەری، ناوچەی سەربازیی ئەم ململانێیەیە كە داهاتوویەكی پڕشنگداری دەبێ.
زۆربەی ئەوانەی لە ناوەندی بڕیار نزیكن و مرۆڤ گوێ لە نووسین و وانەكانیان دەگرێ، دەڵێن: لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سێ تیۆری، یەكیان “هاوسەنگیی هەڕەشە”، “جیۆپۆلەتیك”، “بشێوی بونیادنەر”، بەشێوەیەكی ئەوتۆ دەوڵەتانی یاریكەر لە ناوچەكە تێكەڵیان كردوون، كە ئامانجی كۆتایی پێ دێننەدی، ئەویش بریتییە لەوەی دەبێ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەجۆرێ ڕێكبخرێتەوە ڕەزامەندیی پێكهاتەكانی تێدا بێ، تا ئەو سەقامگیرییەی تێدا دروست ببێ، بۆ ئەوەی ئەو پێشكەوتنە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەی لەپێشیەتی تێیپەڕێنێ؛ ئەو پێشكەوتنە تەنیا هی ناوچەکە نییە، پێشكەوتنی بەرژەوەندیی جیهانیشە.
ئەو ئاماژانەی هەن لە بەرژەوەندیی كوردن، ئەو ڕووداوانەی ڕووشیان داوە، لە بەرژەوەندیی كوردن، یەكیان پاشەكشەپێكردنی ڕووسیا و ئێران و خەریكە هی توركیاش دەبێ. ئەگەر توركیا بگاتە پاشەكشەپێكردن وەكو دوو دەوڵەتەكەی پێشوو، هەڕەشە لەسەر كورد زۆر كەم دەبێتەوە. دووەم سەرهەڵدانەوەی تیرۆرە كە كورد تێكۆشەر و سەربازی ئەم بوارەیە. سێیەمیان پێكهاتەكانی ناكورد و نافەلەستینی دەوریان هەبێ، ڕازی و بەشدار بن. ئێستا كێشەی ئەحمەد شەرع لە سووریا ئەوەیە پێكهاتەكان وەكو “هاووڵاتی” باس دەكات، بەڵام پێكهاتەكان وەكوو ماف، وەكوو دیاریكردنی میكانیزمێك بۆ ئەوەی لە دەستووری داهاتووی توركیا دەوریان هەبێ، نەك هەر خۆی لێ دەپارێزێ، جۆرێك لە ئینكار و بەرەنگاربوونەوەشیان دەکات؛ لە چاوپێكەوتنەكانیان دیارە چۆنە.
كەموكووڕییەكانی كوردستان كە ئەگەر جێبەجێ بكرێن، واقیعی كوردستان زۆر باشتر دەبێ بۆ ئەوەی باشتر لەم قۆناغەی تێیدایە كورد بە بەرهەمی زیاتر لێی دەربچێ. یەكێك ئەوەیە كە ئاستی نزمی بیركردنەوەی سیاسی لە كوردستان وردەوردە چارەسەر بكرێ، چ لەلای سیاسییەكان، چ لەلای ڕای گشتی و ئەوەی كە پێی دەگوترێ چالاكەكان و بواری ئەكادیمیشدا كە كێشەی زۆری لێكەوتووەتەوە ئێستا تێیدا دەژین بەتایبەتی ڕۆژئاواش تێیدا دەژی. خاڵێكی تر تەبایی و لێكحاڵیبوونی پارچەكانە، لەوانەیە ئەم قسەیەم كەمێك زوو بێت، بەڵام دەبێ دوو پارچە ڕزگارەکەمان بە ڕەسمی لێكتێگەیشتن لەنێوانیان هەبێ، تا بتوانن خۆیان بپارێزن، بتوانن پرۆژەی ئابووری كە بۆ پێشكەوتنی ئابووریی هەردوو پارچە گرنگە كاری خۆی بكات، كە نەك هەر بەرژەوەندیی ئێمەی تێدایە، بەرژەوەندیی وڵاتانی تری تێدایە. بۆ نموونە ئەو پرۆژەیەی سعودییە بۆ ناوچەكە هەیەتی، خۆ ناكرێ بەبێ هەرێمی كوردستان و ڕۆژئاوای كوردستان بێ، چۆن دەكرێ میلیشیا و چەند ئیدارەیی و ئەو بەزمەی ئێستا هەیە، ئایدۆلۆجیای بەرتەسكی قورس ڕێگە لە كارەكانیان بگرێ. خاڵی سێیەمیان ئەوەیە كە ئەم دوو خاڵە، زەمینە خۆش دەكەن بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان و ڕۆژئاوای سەقامگیر و جێگیر لەڕووی دەستووری و یاساییەوە بەشدارییەكی باش لە سیاسەتی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی بكەن. ئەمە ئێستا گونجاوە، چونكە ڕۆژئاوای كوردستان و هەرێمی كوردستان هەندێجار وەكو دەوڵەتی دیفاكتۆ مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێ. بۆنموونە سەرۆكی دەوڵەتان بانگهێشت كرابوون بۆ واشنتۆن تا لە ڕێوڕەسمی دەستبەكاربوونی ترەمپ بەشدار بن، ئەی چەند نوێنەری كوردی لێیە؟ زۆر. چەندیان داوەت كرابوون و نەیانتوانی نەچن؟ زۆر.
لە كوردستان ئەگەر باسی گۆڕانكاری لە دەوڵەتانی دەوروبەر دەکەین، ئەوە تەبایی لە ناو كوردستان پێویستە میكانیزمی خۆی بدۆزێتەوە، بەڵام پێش میكانیزمی تەبایی لەنێوان حزبەكان و پارچەكانی كوردستان هەبێ، بەتایبەتی پێویستە پەكەكە ڕوانگەكانی خۆی دەستكاری بكات. لەوانەیە هەندێ كەس گاڵتەی پێبێت، بڵێ: تۆ هەر بڵێ، پەکەکە نایكات! ئێستا پەیەدە كە لقی پەكەكەیە لە ڕۆژئاوای كوردستان، لەژێر فشاری بەردەوامی ناوخۆیی و دەرەكیدایە كە دەبێ ڕوانگەكانی خۆی بگۆڕێ، دەنا ناتوانێ بمێنێ.وەک دیارە دەستیان پێکردوە. بۆنموونە كاتێك كە فەتح بە سەركردایەتیی یاسر عەرەفات، و غەزە بە سەركردایەتیی حەماس، ئامادە نەبوون ڕوانگەی خۆیان بگۆڕن، وێران كران؛ هیچیان نەمان.
پەكەكە خۆی حزبێكی بەهێزی ناو بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كوردستانە، ئایدۆلۆجیای پەكەكە بەكەڵكی ئەم ڕۆژگارە نایە و كردەییانە پێشانی دا نە ڕۆژئاوای كوردستانی پێ بەڕێوە دەچێ، نە لە دروستكردنی پەیوەندیدا شتێكە ئاماژەی بۆ بكرێ. ئەگەر بێت و ئێران توانای ئەوەی نەبێ جارێكی تر بڵاو بێتەوە، پەكەكە ناتوانێ لە قەندیل لەسەر بیروڕاكانی خۆی بەردەوام بێ. گۆڕانكاری لە ڕوانگە و باوەڕی پەكەكە پێویستییە، وەكو چۆن بە عەرەفاتیان گوت: “خۆت بگۆڕە”، گوتی: “نایگۆڕم”، سەرەنجام بینیمان چی لێ بەسەرهات.
ئەگەر ڕوانگای پەكەكە بگۆڕدرێ، دۆخی كوردستان زۆر لەبارتر و ئاسانتر دەبێ، و لێكتێگەیشتن زۆر ئاسانتر دەبێ، هەروەكوو چۆن ئێستا پەیەدە ناچار بووە سەربەخۆیی خۆی ڕابگەیەنێت، سیاسەت بكا بەو مانایەی لە بەرژەوەندیی ڕۆژئاوای كوردستاندا بێ، نەك هەر لە بارودۆخەكەی گۆڕیوە، تەبایی لەنێوان دوو هەرێم زیاتر بووە، گفتوگۆ لەنێوان حزبەكانی ڕۆژئاوا بەسەرەتاییش بێ دەستیپێكردووە، دیمەشقیش حسابێكی دیكەیان بۆ دەكات.
گەر ئەو پرۆسەیە پێش بكەوێ، دۆزەكە وەكو هەرێمی كوردستان و عێراقی لێدێ. هیچ شتێك لە سووریا ناكرێ بە بێ كورد. ئەوەی لە پێش كوردی ڕۆژئاوایە، دەبێ تەبایی و گۆڕینی ڕوانگە وایان لێ بكات ئەو 20%ی خاكی سووریایان لەبەردەستە و دونیا پشتیوانییان دەكات، ببێتە هۆكارێكی دیفاكتۆ كە لە سووریا هیچ سیستەمێك جێگیر نەبێ، ئەگەر كورد تێیدا بەشدار نەبێ.
بێسەركردەیی و دەستنەڕۆیشتوویی كاراكتەرەكان لە كوردستانی ڕۆژئاوا، هۆكارێكی زۆر ماڵوێرانكەرە، ئێستا ئەو گفتوگۆیانەی كە دەیانبینین لە ڕاگەیاندنی عەرەبی دەكرێ، ئەوەیە كە سەركردەكانی ڕۆژئاوا دەچنە دیمەشق و شوێنی تر، خاوەنی بڕیار نین، نیشانەی ئەوەیە كە پەیەدە لە ژانی ئەوەدایە لەژێرەوە قاچی گیراوە، واتا هەمان كەلەپووری پەكەكە كە ناهێڵێ كاری خۆی بكات. ئەوەش دەبێ هەموو لایەک بە نیازی هاوکاری باسی بكەین و فشارێكی بەهێز دروست ببێ تا ئەم قۆناغەش تێپەڕێنین، دەنا بەبێ سەركردە و سیاسەتمەداری دیار كوردستانی ڕۆژئاوا بە هیچ ناگات. ئەگەر ئەو گلەیی و كەموكووڕییانەی لەسەر پەیەدە هەیە، ئەنەكەسەش كە هەموو هێزەكانی دیكەی دەرەوەی پەیەدەی تێدایە، كەموكووڕییان لە سەركردایەتییان، جموجۆڵیان، كاریگەرییان یەكجار زۆرە، ئەوە بەوە پینە ناكرێ و پاساو نادرێ كە پەیەدە ڕێگە نادا كار بكەن.
دەوڵەتانی بەهێز هاتوون لە بەرژەوەندیی خۆیان هاوپەیمانی كورد دەکەن، كورد جگە لە دۆزەكەی، لە ڕوانگەشی نەك هاوڕای گۆڕانكارییە بەڵكو سەرباز و شەڕكەری ئەو گۆڕانكارییەیە كە دونیا دەیەوێ بیكات؛ ئەمە بە ئاسانی بۆ میللەتێك هەڵناكەوێ، ئەگەر سەد ساڵ بێبەخت بووبین، ئەم میللەتە لەم قۆناغەدا شانسێكی زۆری هەیە.