دووشەممە, تشرینی دووه‌م 25, 2024

لێكه‌وته‌كانی توندوتیژی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌

زیــــــبا تـەهـــــــــــا
ئه‌گه‌رچی توندوتیژی دژ بە ئافره‌تان به‌ یه‌كێك لە پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ داده‌نرێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌رده‌وام ڕوو له‌زیادبوونه‌. به‌پێی راپۆرتی ساڵانه‌ی ژنانی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان كه‌ له‌مانگی حوزه‌یرانی 2024 بڵاوبۆوه‌،‌ باس له‌وه‌ ده‌كات كه‌ توندوتیژی به‌هه‌موو جۆره‌كانیه‌وه‌ رووی له‌به‌رزكردنه‌وه‌ كردووه‌، ئه‌مه‌ش ئاماژه‌یه‌كی نه‌رێنیه‌ بۆ ره‌وشی ئافره‌تان له‌سه‌رجه‌م كایه‌ جیاوازه‌كاندا. ئه‌م رێژه‌یه‌ له‌كۆمه‌ڵگه‌یه‌كه‌وه‌ بۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیكه‌ ده‌گۆرێت، به‌و مانایه‌ت له‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك پێده‌چێت توندوتیژی ده‌روونی و جه‌سته‌یی هه‌ببێت، به‌ڵام له‌كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیكه‌ توندوتیژی یاسایی یاخود ژینگه‌یی یان جۆره‌كانی تری توندوتیژی سه‌رهه‌ڵ بدات. ئه‌م په‌ره‌سه‌ندنه‌ فراوانه‌ی توندوتیژییه‌ ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ ئه‌و جیاكارییه‌ی كه‌له‌نێوان هه‌ردوو ره‌گه‌ز له‌ته‌مه‌نی سه‌ره‌تاییانه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات و به‌پێی تێپه‌ربوونی كات له‌گه‌ڵیاندا گه‌وره‌ده‌بێت، و دواجار كاریگه‌ری له‌سه‌ر ره‌فتار و بیركردنه‌وه‌یان به‌جێده‌هێڵێت.
ئه‌و کۆمەڵگه‌یانەی به‌هزری پیاوسالاری لە قاڵب دراون، توندوتیژی په‌یوه‌ندییه‌ كه‌سیه‌كانی نێوان ئافره‌تان و پیاوانی تێكداوه‌ و بۆته‌هۆی دروستبوونی نایه‌كسانی له‌ته‌واوی جومگه‌ سه‌ره‌كیه‌كانی ناو دامه‌زراوه‌ گشتی و تایبه‌تیه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌، ولاسه‌نگی كردوون. له‌سه‌رجه‌م كۆمه‌ڵگه‌كانی جیهان توندوتیژی له‌سه‌ر بنه‌مای جێنده‌ری بۆته‌ یه‌كێك له‌و تاوانانه‌ی رۆژانه‌ ئه‌نجام ده‌درێت، و ڕووی له‌هه‌ڵشكاندن كردووه‌. له‌هه‌مانكاتدا، له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی مافی مرۆڤ گرنگی پێ ده‌درێت، بارودۆخی ئافره‌تان له‌ ئاستێكی باشتردایه‌، ئه‌مه‌ش به‌و مانایه‌ نییه‌ كه‌ ئافره‌تان بێ ترس و دڵه‌راوكێ مافه‌كانیان ده‌سته‌به‌ربووه‌ یان ده‌كرێت، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ ئافره‌ت له‌هه‌ر كایه‌ك و دامه‌زراوه‌یه‌ك بێت ده‌كرێت به‌شێوازی جیاواز توشی توندوتیژی بێته‌وه‌ و ببێته‌ قوربانی ئه‌و هه‌ڵسوكه‌وته‌ نامرۆڤانه‌ی كه‌ رووبه‌رووی ده‌بێته‌وه‌.
ساڵانه‌ له‌سه‌ر ئاستی جیهان دروشم و كه‌مپه‌ینی جیاواز بۆ هه‌ڵمه‌تی شانزه‌ رۆژه‌ی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی توندوتیژی دژ به‌ ئافره‌تان به‌رێوه‌ده‌چێت، كه‌ هه‌ڵقوڵاوی ئه‌و ئاریشه‌ و پرسه‌ نوێنایه‌ ڕووبه‌ڕووی ئافره‌تان ده‌بێته‌وه‌. له‌سه‌ر هه‌مان دیدگا له‌هه‌رێمی كوردستان به‌تایبه‌ت رێكخراوه‌كانی ئافره‌تان به‌دروشم و په‌یامی جیاواز به‌شداری له‌و كه‌مپه‌ینه‌ ده‌كه‌ن كه‌ ره‌نگدانه‌وه‌ی ره‌وشی ئافره‌تانه‌ له‌هه‌رێمه‌كه‌ماندا. یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان وه‌ك رێكخراوێكی تایبه‌تمه‌ند به‌داكۆكیكردن له‌مافه‌كانی ئافره‌تان بۆ هه‌ڵمه‌تی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی توندوتیژی دژی ئافره‌تان بۆ ئه‌مسأل به‌ دروشمی ” یه‌كده‌گرێن و خێزان ده‌پارێزین” چالاكیه‌كانی خۆی له‌سه‌رتاسه‌ری هه‌رێمی كوردستان و ده‌ره‌وه‌ به‌رێوه‌ده‌بات.
یه‌كێتی ئافره‌تانی كوردستان به‌گرنگیه‌وه‌ سه‌یری خێزان ده‌كات وه‌ك گه‌وره‌ترین یه‌كه‌ی كۆمه‌ڵگه له‌هه‌وڵی پاراستنیدایه‌‌، له‌و گۆشه‌نیگایه‌وه‌ له‌رێگه‌ی چالاكی و ئه‌جێندای جیاوازه‌وه‌ كار له‌سه‌ر هۆشیاركردنه‌وه‌ی تاك و كۆمه‌ڵگه‌ ده‌كات و هانیان ده‌دات كه‌ ده‌بێت هه‌موو پێكه‌وه‌ خێزان و په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی خێزان به‌سه‌نگینی بهێڵێنه‌وه‌ و بیانپارێزین، له‌به‌رئه‌وه‌ی پێمانوایه‌ ئه‌گه‌ر بناغه‌ی خێزان دامه‌زراو و تۆكمه‌بێت، ئافره‌تانیش ماف و شكۆیان پارێزراو ده‌بێت.
ئه‌وه‌ی جێگه‌ی دڵخۆشیه‌ له‌هه‌رێمی كوردستان، هه‌وڵدراوه‌ به‌پێی هه‌لومه‌رجه‌ جیاوازه‌كان یاسای جۆراوجۆر به‌ركاربێت و به‌رژه‌وه‌ندی گشتی له‌به‌رچاوبگیردرێت. ئه‌م هه‌نگاوه‌ش بۆته‌ میكانزمێك بۆ پێشخستنی پرسی ئافره‌ت و له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستانیشه‌وه‌ گرنگی زیاتری پێ بدرێت به‌تایبه‌ت رێزدار مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هه‌میشه‌ جه‌خت له‌سه‌ر باشتركردنی ره‌وش و پرسی ئافره‌تان ده‌كاته‌وه‌، و پاڵپشت و هه‌ماهه‌نگی هه‌ر پرۆژه‌یه‌ك ده‌كات كه‌ له‌پێناو خزمه‌تی ئافره‌تانی كوردستان بێت.
به‌ڵام له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و هه‌وڵه‌ جدیانه‌، هێشتا رێژه‌ی توندوتیژی له‌ئاستێكی به‌رزدایه‌ و پێویستی به‌ كاری ووردترهه‌یه‌، و ده‌بێت كوشتن به‌ناوی شه‌ره‌ف كۆتایی پێ بهێندرێت و شه‌ره‌ف نه‌بێته‌ هۆكارێك بۆسه‌ندنه‌وه‌ی ژیان له ئافره‌تان.
بۆ كۆتاییهێنان به‌ توندوتیژییه‌كان پێویسته‌ هه‌موومان كار له‌سه‌ر رێگریكردن و نه‌هێشتنی توندوتیژی به‌رامبه‌ر ئافره‌تان بكه‌ین، و له‌رێگه‌ی پلانی جیاوازه‌وه‌ هه‌ڵاواردن و جیاكاری له‌نێوان هه‌ردوو ره‌گه‌ز نه‌هێڵێن و كۆمه‌ڵگه‌ له‌و هزره‌ دواكه‌وتووه‌ پاك بكه‌ینه‌وه‌. نایه‌كسانی و نادادپه‌روه‌ری نه‌هێڵێن كه‌ یه‌كێكه‌ له‌و میكانیزمانه‌ی به‌ته‌واوی كۆمه‌ڵگه‌ی به‌ره‌وخۆپه‌رستی و هزری پیاوسالاری بردووه،‌ و ئافره‌ت وه‌ك كۆیله‌ و هه‌ندێك جار كه‌متر له‌ئاستی كۆیله‌بوون مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ كراوه‌ و چه‌وسێندراوه‌ته‌وه‌.