هەژێن لوقمان
توندوتیژی دژی ئافرەتان مێژوویەکی دوور و درێژی هەیە و دیاردەیەکی جیهانییە، بەڵام لە شوێنێک بۆ شوێنیکی تر جیاوازی ڕێژەیی و جۆری توند و تیژیەکە هەیە، ئەم جیاوازیەش دەگەڕێتەوە بۆ کاریگەری ( ئاینی، کلتوری، بنەماکانی مرۆڤ دۆستی، یەکسانی ….) لەو کۆمەڵگایەدا،
هیچ کۆمەڵگایەک نییە بەدەر بێت لە دیاردەی توند و تیژی بە تایبەت توند و تیژی دژی ڕەگەزی مێ ، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆکارێک :
ـــ ڕەگەزی نێر ویستویەتی و دەیەوێت لە ڕێی ئەنجامدانی توند و تیژیەوە دەسەڵات و خاوەندارێتی خۆی بەسەر ڕەگەزی مێدا بسەپێنێت و بیخاتە ژێر كۆنتڕۆڵی خۆیەوە.
ـــ هۆكاری ئاینی ، زۆربەی ئاینەكان ڕێگرن لە ئازادیەكانی ئافرەت و تێڕوانینیان وایە كە دەبێت ئافرەت لەماڵەوە بێت و نەیەتە دەرەوەو تێكەڵی پیاوان نەبن، ئەركی ئافرەت لە ڕوانگەی زۆربەی ئاینەكانەوە منداڵ بون و بەخێو كردنی منداڵ و بەڕێوەبردنی ماڵ و خزمەتكردنی پیاوەكانیان بوە ، زۆربەی زۆری پیاوانیش ئەم یاساو تێڕوانینە ئاینیانەیان ئیستیغلال كردوە بۆ ڕێگری كردن لە ماف و ئازادیەكانی ئافرەت و سەپاندنی دەسەڵاتی خۆیان بەسەریاندا و زۆرجاریش توندوتیژی كردن بەرانبەریان.
ـــ هۆكارێكی كۆمەڵایەتی، بەپێی عورف و عاداتی كۆمەڵایەتی نابێت و ڕێپێدراو نیە كە ئافرەت و پیاو یەكسان بن ، ئەم هۆكارە لەهەمو كۆمەڵگاكاندا بەرچاو بوەو ڕێگربوە لەبەردەم مافەكانی ئافرەتدا، ئەگەر چی لەم سەدساڵەی ڕابردودا قۆناغ بە قۆناغ لەكۆمەڵگا پێشكەوتوەكان هۆكاری كۆمەڵایەتی كاریگەریەكانی كەم بوەتەوەو لەم سی چل ساڵەی ڕابردوشدا لە كوردستان گۆڕانكاری تاڕادەیەك ڕویداوە بەڵام هێشتا كاریگەری ڕێگری كۆمەڵایەتی هەرماوە .
ئەو هۆكارانەو چەندین هۆكاری كەسی و خیزانی دیكەش بەدرێژایی مێژو ڕۆڵیان هەبوە لە چەوساندنەوەو سەركوتكردنی ئافرەتان و بێ بەشكردنیان لە ماف و ئازادیەكانیان و ڕۆڵ نەبینینیان لە بوارەكانی ژیاندا.
توند و تیژی دژی ئافرەتان بەسەر چەند جۆرێکدا پۆلین دەکریت وەک (لێدان – کوشتن بە پاساوی شەرەف – هاوسەر گیری زۆرە ملێ – ژن بە ژن ، خەتەنە کردنی كچان ، گەورە بە بچوك ، هاوسەرگیری پێش تەمەنی ١٨ ساڵی، ڕێگەنەدان بە خوێندنی كچان و ڕێگەنەدان بە كاردنی ئافررتان لەدەرەوەی ماڵ ، زۆر شێوازی دیكەش) هەندێک جار ئەم توند و تیژیانە لە لایەن دەوڵەت و دام و دەزگاكانیەوە بەرامبەر بە ئافرەت دەکرێت ، هەندێک جار لە لایەن خێزان و تاکەکانی ناو کۆمەڵگاوە دەکرێت، ئەمەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە یاسایەکان بەجۆرێك دانەڕێژراون کە سزای توند بەسەر کەو کەسانەدا بسەپێنێت کە توند و تیژی بەرامبەر ئافرەتان ئەنجام دەدەن، بۆیە پیاوان ترسێكی وایان نیە لە ئەنجامدانی توندوتیژی.
بە هۆی ڕیشە داکوتینی کلتوری نێر سالاری لەناو کۆمەڵگادا پیاوان دەبنە هەڵگری گرێی دەرونی بەرامبەر بە ئافرەت و پێیان وایە ئەگەر توندوتیژ نەبن بەرامبەریان ئافرەتەكانیان لێێان نەترسن ئەوا لەناو كۆمەڵگاو بنەماڵەو خێڵدا شەهامەت و پیاوەتیان لەكەدار ئەبێت ئەمەش یەکێکە لە کاریگەر ترین هۆکارەیانی توند و تیژی دژی ئافرەتان.
توند و تیژی بەرامبەر ئافرەتان لە هەرێمی کوردستان دیاردەكی بڵاوە، بە تایبەت لەناو خێزان و بەڕێژەییش لە ناوەندەكانی خوێندن و دام و دەزگاحكومی و ئەهلیەكان و كۆمپانیاو مۆڵ و ماركێت و ناوەندە بازرگانیەكاندا ، ئەوە جگە لەو توندوتیژیەی لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و هۆكارەكانی پەیوەندیدا بەرامبەریان دەكرێت و هەزاران قوربانی ئاشكراو نهێنی ئەو بوارە هەن لە كوردستاندا.
بۆیە پێویستە حكومەتی هەرێمی کوردستان بەشێوەیەكی كاریگەر و فراوان كار بكات بۆ ڕێگری کردن لە ئەنجامدانی توند و تیژی دژی ئافرەتان, ئەمەش بە پلان و بەرنامەی كورت مەوداو دڕێژ مەودا لە ڕێی پێشكەش كردنی پڕۆژە یاسا بۆ سزادانی توندتری ئەنجامدەرانی توندوتیژی وبەكار خستنی ئەو یاسایانەی كە بەركارن و ڕێگڕیكردن و بەسزا گەیاندنی ئەو وتار بێژ و كەسانەی لە مینبەری مزگەوتەكان و تۆڕر كۆمەڵایەتیەكانەوە سوكایەتی بەئافررت دەکەن و هانی توندوتیژی دەدەن دژیان، جگە لەوەش لە ڕێگای سیستەمی پەروردە لە ناوەندەکانی خوێندن نەوەی داهاتوو بە شێوازێکی تەندروست و دوور لە توند و تیژی پەروەردە بكرێن ، وە بەردەوام هۆشیار کردنەوەی هەردوو ڕەگەز کە دورربن لە ئەنجامدانی توند و تیژی.
پێویستە ڕێكخراوەكانی بواری ئافرەتانیش سارد نەبنەوە لە داكۆكی كردن لە ئافرەتان و هۆشیار كردنەوەیان و فشار خستنە سەر حكومەت و پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەری تا كەم تەرخەم نەبن لەو لایەنەوە كە زۆر جار ئەو كەمتەرخەمیە بە ئاشكرا دەبینرێت، بۆیە ئەرکی سەرجەم ڕایکخراوەکانە هەمیشە لە هەوڵدا بن بۆ کەم کردنردنەوەی توند و تیژی لە کۆمەڵگادا و دروست کردنی ئاشتەوایی و یەکسانی لەناو کۆمەڵگا و خێزاندا.
هۆکاری توندوتیژی دژی ئافرەتان و ڕێگا چارەسەرەکان
