حەسەن ئەحمەد مستەفا
ڕووداوێکی وەک هێرشی سەر ناوەندی ڕۆشنبیری گەلاوێژ و دەزگای ڕاگەیاندنی چاودێر لە سلێمانی، نەک هەر هێرشکردنە سەر ئازادی ڕادەربڕین و کاری ڕۆشنبیری بەڵکو هەڕەشەیەکی بەرچاوە بۆ سەر کۆی ناوبانگی هەرێمی کوردستان.
ئەم جۆرە کارانە زیان بە وێنەی هەرێمێکی گەمارۆدراوی کوردی دەگەێنێت و پێگەی خۆی وەک ناوەندێکی دیموکراسی و ئازادی فیکری و گەشەسەندنی پێشکەوتووانە تێکدەدات.
ڕۆشنبیران، ڕۆژنامەنووسان و ناوەندە کولتوورییەکانی وەک گەلاوێژ و چاودێر، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە چاندنی ناسنامەی کۆمەڵگایەک و جووڵاندنی بەرەو ڕۆشنگەرییەکی زیاتر.
لە یاسای نێودەوڵەتی سەبارەت بە ئازادی ڕادەربڕین جاڕنامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤ (UDHR) ماددەی 19 دا هاتووە (هەموو کەسێک مافی ئازادی بیروڕا و ڕادەربڕینی هەیە؛ ئەم مافە ئازادی بوونی بیروڕا بێ دەستێوەردان و گەڕان و وەرگرتن و گەیاندنی زانیاری و بیرۆکە لە ڕێگەی هەر میدیایەک وبێ گوێدانە سنوورەکان دەگرێتەوە). ئەم ماددەیە بە ڕوونی پابەندبوونی جیهانی بۆ پاراستنیان دەخاتە ڕوو.
لە پەیماننامەی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکان (ICCPR) ماددەی 19 شدا (هەموو کەسێک مافی ئازادی ڕادەربڕینی هەیە؛ ئەم مافە ئازادی گەڕان و وەرگرتن و گەیاندنی زانیاری و بیرۆکە بە هەموو جۆرەکانیەوە دەگرێتەوە. ICCPR زەمینەیەکی یاسایی زیاتر بۆ ئازادی ڕادەربڕین دابین دەکات، جەخت لەوە دەکاتەوە کە دەستێوەردان، وەک هێرشکردنە سەر ناوەندە فیکرییەکان، پێشێلکردنی یاسای نێودەوڵەتیە.
جاڕنامەی یونسکۆ سەبارەت بە هەمەجۆریی کولتووری (2001) لە ماددەی (6)دا هاتووە دەوڵەتان پابەندن بە دروستکردنی هەلومەرجێک کە هاندەری کاری داهێنەرانە بێت و ئازادی ڕادەربڕین مسۆگەر بکات، هەروەها دەستڕاگەیشتن بە جۆراوجۆری دەربڕینی کولتووری گرنتی دەکات.
لە ماددەی (8)دا لە باسی کاڵای کولتووری، خزمەتگوزارییەکان، و چالاکییەکاندا هاتووە، کە نابێت وەک کاڵا یان کاڵای بەکاربەر مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت بەڵکو دەبێت پێگەیەکی تایبەتیان پێبدرێت بەهۆی ڕۆڵی ئەوان لە پێناسەکردن و دەربڕینی شوناسە کولتوورییەکان.
ئازادی ڕۆژنامەگەری و چوارچێوەی جیهانی بۆ پەرەپێدانی میدیا
پەیماننامەی ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ (ECHR) لە ماددەی 10 ی ECHR دا ئازادی ڕادەربڕین دەپارێزێت، نەک تەنها زانیاری و بیرۆکەکان کە بە ئارامی کاردەکەن تەنانەت ئەوانەیش دەگرێتەوە، کە بزۆزن و دەوروژێنن و خەڵک شۆک دەکەن، یان تەنانەت تێکیش دەدەن.
ئەمە پاراستنێکی ڕوون و بێ منەتانەی گرینگە بۆ کاری کولتووری و ڕۆژنامەگەری، بە تایبەت لە کاتی ڕووبەڕووبوونەوەی پرسە هەستیارەکاندا، وەک ئەوەی بەسەر چاودێردا هاتووە.
جاڕنامەی ئەفریقا بۆ مافەکانی مرۆڤ و گەلان لە ماددەی (9) دا دڵنیای دەدات لەوەی (هەموو تاکێک مافی وەرگرتنی زانیاری هەیە)و (مافی دەربڕین و بڵاوکردنەوەی زانیاری هەیە). جەخت لە بۆچوونەکان لە چوارچێوەی یاسادا و پاراستنە ناوچەییە هاوشێوەکان لە ئاستی جیهانیدا دەکاتەوە، کە پاراستنی کاری فیکری و چاپەمەنی ئازاد وەک توخمێکی بنەڕەتی حوکمڕانی دیموکراسی سەیر دەکرێت.
ڕێککەوتننامەی ئەمریکی بۆ مافەکانی مرۆڤ:ماددەی (13) باس لەوە دەکات کە هەموو کەسێک مافی ئازادی بیرکردنەوە و دەربڕین و ڕووبەڕووبونەوەی سانسۆر و قەدەخەکردنی هەیە.
لە بەرامبەر ئەم هێرشەدا
چاودێرو گەلاوێژ دەتوانن پەنا بۆ ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی وەک یونسکۆ و دەزگاکانی مافی مرۆڤ بەرن، ئەمانە فشاری ڕاستەقینە دەبن بۆجێبەجێکردنی فشاری دیپلۆماسی و تیشک خستنە سەر پێشێلکردنی پەیماننامە نێودەوڵەتییەکانی وەک UDHR و ICCPR هەرچەندە لەگەڵیدا کۆی هەرێمی کوردستانیش دەکەوێتە ژێر چاودێری نێودەوڵەتییەوە.
لە هەلومەرجەکانی وەک هێرش بۆ سەر ناوەندی ڕۆشنبیری گەلاوێژ کە خاوەندارێتی فیکری و بارەگا فیزیکیەکان لەژێر هەڕەشەدایە، ڕۆشنبیران و ڕێکخراوە ڕۆشنبیرییەکان دەتوانن لە ئاستە جیاوازەکانی نێودەوڵەتیدا داوای پشتیوانی بکەن.
یونسکۆ ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە پاراستنی خاوەندارێتی کولتووری و فیکری لەسەر ئاستی جیهانی. ڕۆشنبیرانی وەک مەلا بەختیار دەتوانن بانگەوازی پشتیوانی لە یونسکۆ بکەن لە شێوەی داکۆکیکردن، لێدوانی ئیدانەکردنی هێرشەکە، یان فشاری دیپلۆماسی بۆ سەر دەسەڵاتە خۆجێیەکان بۆ ڕێزگرتن لە ئازادی فیکری ڕێککەوتننامەی پاراستن و پێشخستنی هەمەجۆریی دەربڕینە کولتوورییەکانی کە لە تێکستی (2005)دا ڕێگە بە ڕۆشنبیران دەدات پێشێلکارییە هەمە چەشنە کولتوورییەکان و ئازادی ڕادەربڕین ڕاپۆرت بکەن.
ڕۆشنبیران دەتوانن ڕاستەوخۆ گازەندە لە نووسینگەی ڕاپۆرتدەری نەتەوەیەکگرتوەکان بکەن بۆ لێکۆڵینەوە لەو کەیسانەی کە ئازادی کاری ڕۆشنبیری و کولتووری مەترسی لەسەرە، وەک هێرشکردنە سەر ناوەندی گەلاوێژ، تا بەدواداچوون بۆ ئەو پرسە بکات و فشار بخاتە سەر دەسەڵات بۆ ئەوەی هەنگاو بنێت بۆ پاراستنی خاوەندارێتی فیکری و ئازادی کولتووری.
ڕێکخراوی نێودەوڵەتی (PEN International) کۆمەڵەیەکی جیهانی نووسەرانە کە داکۆکی لە پاراستنی نووسەران و ڕۆشنبیران و دامەزراوە کولتوورییەکان دەکات کە لە مەترسیدان. ڕۆشنبیرانی سلێمانی دەتوانن پەنا بۆ تۆڕی پشتیوانی PEN ببەن، کە بریتییە لە هاوکاری یاسایی، داکۆکیکردنی جیهانی، و سندوقی فریاگوزاری. لیژنەی نووسەرانی زیندانی PEN کاردەکات بۆ پاراستنی نووسەران و ڕۆشنبیران کە ڕووبەڕووی گۆشەگیری، زیندانیکردن، یان هێرش دەبنەوە.
لیژنەی پاراستنی ڕۆژنامەنووسان (CPJ) لەسەرانسەری جیهان بەرگری لە ڕۆژنامەنووسان و ڕێکخراوە میدیاییەکان دەکات. هەرچەندە هێرشەکە ناوەندێکی ڕۆشنبیری کردە ئامانج، بەڵام دەزگاکانی ڕاگەیاندنی وەک دەزگای میدیایی چاودێر دەتوانن بانگەواز لە CPJ بکەن بۆ پاراستنیان. فیدراسیۆنی نێودەوڵەتی ڕۆژنامەنووسانیش (IFJ) داکۆکی لە ماف و پاراستنی ڕۆژنامەنووسان و کارمەندانی میدیا دەکات.
دادگای تاوانە نێودەوڵەتییەکان (ICC) بۆ پاراستنی موڵک و ماڵی کولتووری کە بەپێی یاسای ڕۆما کاردەکات، دادگایەکی نێودەوڵەتییە، پرس و کەیسی هێرشکردنە سەر موڵک و ماڵی کولتووری (لەوانەش ناوەندە فیکرییەکان) تاوانی جەنگ یان تاوانی دژی مرۆڤایەتی بە ئەستۆوە دەگرێت. لە کاتێکدا کە ڕەنگە دادگای نێودەوڵەتی تاوانەکان دەستبەجێ دەستوەردان نەکات، بەڵام لە درێژخایەندا دەشێت چارەسەرێکی یاسایی بێت بۆ دڵنیابوون لە لێپرسینەوە بۆ ئەو کەسانەی کە دامەزراوە فیکرییەکان دەکەنە ئامانج.
دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپا (ECHR) لە مادەی(10)ی ڕێککەوتننامەی ئەوروپی بۆ مافەکانی مرۆڤ (ECHR) ئازادی ڕادەربڕین دەپارێزێت کە کاری فیکری و کولتووری لەخۆدەگرێت.
لە کاتێکدا هەرێمی کوردستانی عێراق لە ژێر دەسەڵاتی ECHR نییە، بەڵام ڕۆشنبیران دەتوانن تانە لە یەکێتی ئەوروپا بدەن، کە بە توندی پشتگیری لە ئازادی کولتووری و مافی مرۆڤ لەناوچە هاوبەشەکان دەکات.
ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ وڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی و چاودێری مافی مرۆڤ (HRW) ڕۆڵی سەرەکیان لە بەرگریکردن لە ئازادی فیکری و مافە کولتوورییەکان هەیە. بەردەوام ڕاپۆرت و بەیاننامەی ڕۆژنامەوانی و هەڵمەتی داکۆکیکردن بۆ ئیدانەکردنی هێرش بۆ سەر ڕۆشنبیران بڵاودەکەنەوە.
بانگەوازێک بۆ ئەم ڕێکخراوانە دەتوانێت سەرنجی نێودەوڵەتی بۆ ڕووداوەکە ڕابکێشێت و دەسەڵاتدارانی ناوچەکە ناچار بکات ڕێوشوێنی شیاو بگرنەبەر.