سەدیق سەعید ڕواندزی
بە درێژایی قۆناغەكانی شیعری كوردی، تا ڕادەیەك ناسینەوەی نەوە و قۆناغە شیعرییەكان، لە پەراوێزی هەبوونی هەندێك خاسیەتی ئەدەبی و هونەری و زمان و ناوەڕۆكەوە، ئاسانە. بەڵام كاتێ دێینە سەر شیعری نەوەی نوێی دوای ڕاپەڕین، ئەوا ئێمە لە بەردەم لێڵییەكی گەورە داین، كە ناتوانیین خاسیەتە شیعرییەكانی ئەو نەوەیە، دیاری بكەین و بناسینەوە. ئەوەش لەبەر یەك هۆكاری سادە ئەویش ئەوەیە، كە لە بنەڕەتەوە ئەو نەوەیە، شوناسێكی شیعری دیار و بەرجەستە و سەربەخۆی تا ئێستا نییە، كە پێی بناسرێتەوە. ئەمە لە ئاستی زمانی شیعریی بێت، یاخود دنیابینی شیعرییەوە. بۆیە زۆرجار كە دەقێكی شیعری ئەو نەوەیە دەبینین، وا دەزانینن قسە كردنێكی ئاسایی دەخوێنینەوە. بەشێكی زۆری ئەو نەوەیە، شیعر لە دەربڕین و گوتندا دەبینێتەوە و بڕوای وایە، دەشێ هەموو شتێك لە شیعردا بگوترێت، بۆیە زۆرجار دەقە شیعرییەكان بە ئاراستەیەك بێ مانا دەكەونەوە، كە لە دەرەوەی هەموو جۆرە شوناسێكی شیعری دانە. ئەمە وێرای هاوشێوەبوون و هاوچوونی دنیابینی و دەقی شیعری زۆربەی هەرە زۆری ئەو نەوەیەش. كە واتا ئەگەر نەوەیەك شوناسێكی نەبێت، دەكرێ بڵێین شاعیرێكی گەنج لە نێو ئەو شوناسە شوێنێكی هەیە؟ (دڵشاد عەبدوڵا) لە پێشەكی كتێبی ( سووتانی بەفر) دەنووسێت:( توانای سامان گەردی، لە نێو بزاوتی شاعیرانی نەوەی نوێ و ئەو توانایەی هەیەتی، دەتوانم موژدەی ئەوە بدەم كە هەوڵێكی جددییە بە ئاراستەی داهاتوو ). دواتر بەردەوام دەبێت و دەنووسێت: (خاڵی بە هێز لە شیعرەكانی ئەم شاعیرە زمانەكەیەتی) لێرەدا، وەك خوێنەرێكی شیعر، بەراوردی هەردوو بۆچوونەكەی دڵشاد عەبدوڵا، بە ناوەڕۆك و گوتاری ئەو شاعیرە گەنجە دەكەین و دواتریش، ڕوونی دەكەینەوە كە ئاخۆ ئەم بۆچوونە، بۆچوونێكی لۆژیكی و ئەدەبی و دەرەنجامی هەڵسەنگاندنێكی قووڵ و وردی ئەزموونی شیعری نەوەی نوێ بە گشتی و شیعرەكانی سامان گەردیش بە تایبەتییە، یاخود تەنها ستاییشنامەیەكە و جۆرێكە لە ڕازیكردنی شاعیر، وەك ئەوەی ئێستا لە نێوەندی ئەدەبی كوردیدا دەبینرێت؟ شیعرەكانی ئەم شاعیرە لە كوێدا، لە ڕووی زمانەوە بە هێز و جیان لە شیعری شاعیرانی دیكە ؟ بێگومان زمان لەو كۆمەڵە شیعرەدا، هەمان ئەو زمانە شیعریەیە، كە نیو سەدە زیاترە لە دنیای شیعری ئێمەدا، شیعری پێ دەنووسرێت. زمانی شیعری ئەو شاعیرە گەنجە، لە ئاستی ناوەڕۆك و چەمك و دەربڕینی شیعرییانەوە یاخود فۆڕمی شیعری، هیچ جیاوازییەكی ئەوتۆی لەگەڵ شیعری هاونەوەكانی و پێشووتریش نییە و ئەم شاعیرەش هەمان ئەو وشە و دەربڕینانە دەڵێتەوە، كە دەیان ساڵە لە شیعری كوردیدا، هەن، لەلایەكی ترەوە، جیاوازكەوتنەوە لە ڕووی ئەزموونی شیعریی و نووسینی دەقی جیاواز و تایبەت لە ڕەوتی شیعری باو، توانا و داهێنانێكی گەورەی شیعری دەوێت، لێرەدا وەك خوێنەرێك نموونە لە چەند دەقە شیعرییەك دێنینەوە، تا بزانین ئەو شاعیرە خاڵی بە هێز لە شیعرەكانیدا، زمانەكەیەتی وەك ئەوەی دڵشاد عەبدوڵا دەیڵێت؟ بۆ نموونە:
خۆم بە هێڵی ئەو داپیرۆچكانە هەڵدەواسم
هێلانەیان پڕە لە گۆ (سووتانی بەفر لا 27)
ئایا جالجاڵۆكە، تەونی هەیە یان هێلانە؟ ئەگەر شاعیرێك ئەمانە لە یەكتری جیا نەكاتەوە، دەكرێ بڵێین خاڵی بەهێز لە شیعرەكانی زمانەكەیەتی؟
تا مەكتەب جمهووری
كە بەرامبەر ئێستای نووسەرانە (سووتانی بەفرلا 29)
مەبەست قوتابخانەی (جمهورییە) كە بەرامبەر نووسەرانە لە شاری هەولێر، كەچی ئەم شاعیرە گەنجە و زمان بەهێزە (مەكتەب)ی نووسیوە كە بە مانای نووسینەگە، یان عەقارات دێت!
بووم بە بەردێك
لەگەڵ باران ناوی تۆم
بە دڵۆپێك لە سەر هەڵكەند (سووتانی بەفرلا 37)
لێرەدا، مەبەست هەڵكۆڵینە، واتا، كەچی شاعیر هەڵكەندی نووسیوە، كە بە مانای لە ڕەگەوە دەرهێنان دێت!
تا دەنگ پڕكا یەك بە قوڕگم هاوار دەكەم (سووتانی بەفر لا42)
مەبەست ئەوەیە، تا دەنگ دەڕوات و هێزی گەیاندن و دووركەوتنەوەی هەیە، هاوار دەكات. بەڵام شاعیر( پڕ) ی نووسیوە لە بری ( بڕ ) كە بە مانای بڕین و خێرایی دێت و وا دەزانێت هەردووكییان هەمان مانایان هەیە! دەنگ بڕ دەكات، نەك پڕ دەكات.
ڕاكردنی سەر بەفر پێی دەڵێن خلیسكانە (سووتانی بەفر لا 87)
ئایا خلیسكانێ ڕاكردنە لە سەر بەفر؟ مەگەر یەكێك كە یاری سەر بەفر دەكات، خلیسكانێ دەكات یان ڕاكردن؟
لە نێو بیابانێكی بێ گیاوگوڵم (سووتانی بەفر لا108)
مەگەر هیچ بیابانێك هەیە، سەوز و پڕ لە گیاو گوڵ بێت؟
خاڵێكی دیكە هەر پەیوەست بە زمانی شیعرەكان ئەوەیە، كە بەشێك لەو شیعرانە، لە ڕووی دەربڕین و وێنەی شیعرییەوە، لە شیعری شاعیرانی تر وەرگیراون و لاساییان كراوەتەوە. یاخود هەمان دەربڕین و وێناكردن، بە جۆرێكی دیكە دەبینین. بە ڕادەیەك كە شیعرەكان پڕن لەو وشە و دەستەواژە شیعرییانەی لە شیعرەكانی شێركۆ بێكەسدا، دەبینرێن و لە فەرهەنگی شیعرییانەی ئەودا هەن. ئیدی نازانم چۆن دڵشاد عەبدوڵا، نووسیویەتی:”(خاڵی بەهێز لە شیعرەكانی ئەم شاعیرە گەنجە زمانەكەیەتی و یەكێكە لە تایبەتمەندییە سەركەوتووەكانی) ئەگەر شاعیرێك بە هەمان زمانی شیعری شاعیرانی تر بنووسێت، دەكرێ بڵێین زمانێكی بەهێز و جیاوازی هەیە؟ لێرەدا ئاماژە بە چەند نموونەیەك دەكەین كە ئەم شاعیرە گەنجە لە شیعری شاعیرانی دیكە وەریگرتوون:
- لا 49 نووسیویەتی: ( ژووانی سێبەر) ئەمە لە ناونیشانی دیوانێكی فەرید زامدار وەرگیراوە.
- لا 62 نووسیویەتی: ( حەزم لە ماچە، ماچی لێوەكانت، ئارەقەی سوێری بن چەناگەت) ئەمە لاسایی شیعرێكی پەشێوە كە دەڵێت ( ئەی گیانی خۆم ماچت دەكەم، نەرمایی گوێ، قۆرتی چەناگەت ماچ دەكەم).
- لا 64 نووسیویەتی: ( ئەگەر لەناو شیعرەكانم مەمك بێنە دەرەوە، پاییز بێبەر دەبێت لە هەنار ) ئەمە لاسایی شیعرێكی شێركۆ بێكەسە كە دەڵێت ( ئەگەر لە ناو شیعرەكانما گوڵ دەراوێژنە دەرەوە لە چوار وەرز وەرزێكم دەمرێت).
- لا 69 نووسیویەتی:( بوونت بەسە تا بڵێم هەم) ئەمە لاساییكردنەوەی شیعرێكی سەركەوت ڕەسولە لە كۆمەڵە شیعری پاییزە یاد كە دەڵێت ( لە ژێر سێبەری یادێكت دانیشتوومە هەتا هەبیت منیش هەمە).
- لا 102 نووسیویەتی:(درێژترین دێڕ…دایە) ئەمە لاساییكردنەوەی شیعرێكی فەرهاد پیرباڵە لە دیوانی ئیكسیل كە دەڵێت (درێژترین شیعر بۆ دایكم .. غەریبیت دەكەم).
وێرای ئەمانەش، شیعرەكانی ئەم كۆمەڵە شیعرە، پڕن لە لاساییكردنەوە و كۆپیكردنەوەی ئەو وێنە و دەربڕینە شیعرییانەی لە شیعری شێركۆ بێكەسدا هەن، كە خوێنەران بۆ دڵنیایی، دەتوانن بگەڕێنەوە سەر شیعرەكانی ئەو شاعیرە و بەراوردی یەكتریان بكەن، ئەو كات باشتر ئەو بۆچوونەی ئێمە دەردەكەوێت.
*پەراوێز: سووتانی بەفر، كۆمەڵە شیعر، نووسینی : سامان گەردی.