زكری مووسا
ڕووداوە گەورە و دیاردە جیهانییەكان لەدوای ماوەیەك كاریگەری لەسەر شوێنەكانی تری جیهانیش دادەنێن. بە تایبەتی ئێستا لە سەردەمێكدا دەژیین كە دانیشتوانی جیهان بە شێوازی جۆراوجۆر تێكبەستراون و پەیوەندییان هەیە. پەیوەندییەكانیان سروشتێكی تەواوكاریی وەرگرتووە، واتە هەرهەموویان بەیەكەوە پێداویستییەكانی یەكتری دابین دەكەن. ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەوت و وزەی بەشێكی زۆری جیهان دابین دەكات. وڵاتانی پیشەسازی پێداویستییە پیشەسازی و پزیشكی و تەكنەلۆژیا و بەرهەمی تر دابین دەكەن. وڵاتانی كشتوكاڵییش پێداویستییە خۆراكییەكان، هتد. لە سەردەمی ئێستاكەدا هەمووی پێویستیی بە یەكتری هەیە. تەنانەت داعش لەوپەڕی توندڕۆیی و گرژی و نامەدەنیبوونی خۆی، پێویستی بە تەكنەلۆژیا و چەكی پێشكەوتوو بوو. یوڤاڵ نووح هەراری مێژووزانی ئیسرائیلی لە كتێبی بیستویەك وانە بۆ سەددەی بیستویەك لەبارەی داعشەوە دەنووسێ: “داعش پەلاماری هەموو شتێكی دەدا، دەستی لە مزگەوت و كەنیسە و شوێنە پیرۆز و دێرینەكانیش نەدەپاراست، هەمووی دەسووتاند و لەناوی دەبرد. بەڵام داعش كە دەستی بەسەر سەدان ملیۆن دۆلاری بانكەكانی شاری موسڵدا گرت، دۆلارەكانی نەسووتاند. بۆ؟ چونكە پێویستی بە دۆلار بوو هەرچەندە دۆلار هێمایەكی شارستانیەتێك بوو كە دژی داعشیش بوو.”
لەسایەی ئەو پێشكەوتن و گۆڕانكارییە ڕۆژانە و خێرایانەی كە ڕوودەدەن پێویستیەكانی مرۆڤ و دەوڵەتان و یەكە سیاسییەكانی تر بۆ بەستنی پەیوەندی زیاتر دەبن. ئەو پەیوەندییانە پێویستی بە ڕێكخستن و ئاراستەكردنە. لە سەردەمانی پێشوودا ئیمپراتور و پادشا و میرەكان و پەیامبەران و حەكیم و فەیلەسووفە گەورەكان شارستانیەتی مرۆڤیان ئاراستە دەكرد. ئەوان دەبوونە هۆی دیاریكردنی سرووشتی پەیوەندییەكان، یان بەرقەراربوونی شەڕ و پێكدادان و بەختڕەشی یان ئاشتی و سەقامگیری و بەختەوەری.
پەیمانی ئاشتیی وێستفاڵیا لە 1648 كە لەدوای شەڕی سی ساڵەی ئەوروپا لەنێوان ژمارەیەكی زۆری وڵاتانی ئەوروپا بەسترا، خاڵێكی وەرچەرخان بوو لە گۆڕانی پەیوەندییە جیهانییەكان. ئەو پەیمانە زەمینەی بۆ سەرهەڵدانی دیپلۆماسی و كارەكتەرێكی نوێ كردەوە كە ناوی دەوڵەت بوو. دەوڵەت نەتەوە كە زۆرجار باس دەكرێ دەرهاوێشتەی ئەو كەشە بوو كە لەدوای پەیمانی وێستڤاڵیا هاتەكایەوە. دەوڵەتان هێز و سنوور و یاسا و سەروەری و بیروكراسی و سیستەمیان بۆ بەڕێوەبردنی سەرزەمینەكان بەكارهێنا. هەرچەندە دروستبوونی چەمكی دەوڵەت نەبووە هۆی كۆتایهاتنی شەڕەكان بەڵام ڕوخساری جیۆگرافیای جیهانی بە تەواوەتی گۆڕی. كڵێشەی وێستفاڵیا هەتا ئێستاش هەر بەردەوامە و دەوڵەتەكان یاریچیی سەرەكیی هاوكێشە جۆراوجۆرەكانی شارستانیەتی مرۆڤن.
لە سەدەی بیستەمدا و بە تایبەتی لە نیوەی دووەمیدا كارەكتەری تریش هاتنە ناو گۆڕەپانی هاوكێشەكان كە بریتی بوون لە ڕێكخراوە نێودەوڵەتی و فیدراسیۆنەكان و هەروەها هەرێمەكان و شۆڕشگێڕ و بزووتنەوە ڕزگاریخوازەكان كە هەركامەیان بە ئەندازەی تواناییان كاریگەرییان لەسەر هاوكێشەكان دادەنا. لەگەڵ پێشكەوتنی خێرای ئابووری كۆمپانیا زەبەڵاحەكانیش ئیزافەی لیستی ئەو هۆكارانە بوون كە كاریگەرییان لەسەر ژیانی مرۆڤ لە هەموو كونجێكی جیهاندا هەیە. بەمدوایانە ئێمە دەبینین خەریكە كارەكتەرێكی تریش سەرهەڵدەدات و بەشێكی زۆری پێشبینیەكان باس لەوە دەكەن كە داهاتوو دەكەوێتە دەستی ئەوانە. ئەم كارەكتەرە نوێیەش (تاك)ـە. هەموومان ناوی بیڵ گێتس و ئیلۆن ماسك و زاكێربێڕگ و هتد مان بیستووە. جگە لەوەش وەرزشكار و هونەرمەند و سینەماكار و نووسەر و زانا و كەسایەتیی تر هەن كە لەنێو دانیشتوانی جیهاندا زیاتر لە هەندێ دەوڵەت ناوبانگیان هەیە و كاریگەرییان لەسەر ڕووداوەكاندا هەیە.
ئەم دیاردە نوێیە بەرەو باسێكی جددیترمان دەبات. كەسایەتی و تاكەكان و هاووڵاتییە سەركەوتووەكان چۆن دروست دەبن و چۆن دەتوانن وا بەخێرایی ناو دەر بكەن و كار بكەنە سەر ڕێڕەوی ئەو ڕووداوانە كە كڵێشەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و زانستیی وڵاتان و مرۆڤایەتی دەنەخشێنن؟ ئەگەر هێزی ئابووری و سەربازی و سەروەری گرنگ بن و سەرچاوەی پێگە بن بۆ وڵاتان، ئەوە كەسایەتی و تاك و هاووڵاتیش دەكرێ ببنە سەرچاوەی هێز و بەها و پێگە بۆ گەلەكانیان. بە تایبەتی بۆ گەلی كوردستان كە نەیارەكان و سیستەمی جیهانی زۆر لەبەرانبەر بەدەوڵەتبوون و سەربەخۆیی كوردستان هەستیارن، بوونی تاكی بەهێز و كاریگەر و ناودار (لە بوارە جۆراوجۆرەكان) یارمەتیی گەلی كوردستان دەدات كە باشتر ئەو بەند و میلانە تێبپەڕێنێ كە بەسەریدا سەپێندراوە. كوردستان دەبێ بتوانێ كار لەسەر ئەو ڕایەلە گرنگە بكات، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە لە داهاتوودا ڕۆڵی تاكەكان لە هاوكێشەكانی جیهانیدا زۆر پڕڕەنگتر دەبێت. ئەگەر كورد زانای گەورە لەبواری فیزیا و ماتماتیك و كیمیا و پزیشكی پێشكەشی جیهان بكات، یان لەبواری فەرهەنگ و هونەر و نووسین و ئابووری خەڵكی هەڵكەوتوو و كاریگەری هەبێت، بەدڵنیاییەوە دەتوانێ لە ئایندەدا قسەی بڕوات و بەشێك بێت لە كاروانی مرۆڤایەتی.
بەشێك لە وڵاتان هێشتا لە گرنگیی فاكتەری تاك تێنەگەیشتوون و هەوڵی ئەوەیان نەداوە دۆخێكی وا بڕەخسێنن هاووڵاتیانیان هۆشیار و پێگەیشتوو و بەهێز بن. یانیش سیستەمی سیاسی وا داڕێژڕاوە، ئومێد و تواناكانی تاك تێیدا نەزۆك و خامۆش دەكرێت. تاڵیبان نموونەیەكی بەرچاوی بەهەندوەرنەگرتنی بەهای هاووڵاتیە. كە دەستیان لە حوكمدا گیر بوو یەكەم بڕیاریان لەدژی ژن بوو، ئەوان هێزیان لە نیوەی كۆمەڵگە سەندەوە و سەرقاڵی خەساندنی نیوەكەی ترن. بەم پێیە ئەفغانستان مەحاڵە بتوانێ لە ئایندەدا قسەی بۆ مرۆڤایەتی هەبێت. هاووڵاتی ئاڵقەی یەكەمی كۆمەڵگەیە، چەند هاووڵاتی خوێندەوار و تەندروست و هۆشمەندتر بێت ئەوەندەش كۆمەڵگە هێز وەردەگرێت و لە قەیران و ڕەشەباكانی ئایندەدا دەپارێزرێت.