ماددەی هۆشبەر و مەترسی و چارەسەریەکان
جوانە واحید
بابەتی ماددەی هۆشبەر لە کۆنەوە تا ئێستا کۆمەڵگای بەخۆیەوە سەرقاڵ کردوە کاریگەری خراپی لەسەر ئاسایشی کۆمەڵگا دروسکردوە، لێرەدا زۆر بەگشتی باسی دەکەین، دەپرسین ماددەی هۆشبەر چیە؟
ماددە هۆشبەرەكان یان سرووشتین یان دروستكراون و بەكار دەهێنرێن بۆ تێكدان و كەمكردنی چالاكی مێشكی مرۆڤ بۆ ماوەیەكی كەم، دواتر كه‌سه‌كه ده‌گه‌ڕێته‌وه دۆخی ئاسایی خۆی.
سەبارەت بە جۆرەکانی ئەم ماددەیە
یەكەم/ ماددە هۆشبەرە سرووشتییەكان كە بە شێوەی بنێشت بەكار دەهێنرێن و بۆ ماوەی چەند سەعاتێك بەردەوام دەبن و دەبنە هۆی تێكچوون لە دەماری گشتی و خاوبوونەوە و بێ هێزی لەش، یان شێوەی هەڵمژین لە ڕێگای كۆئەندامی هەناسەدانەوە، كە دەبێتە هۆكارێك بۆ لاوازكردنی ماسوولكەی دڵ و تووشبوون بە دڵه نۆرە.
دووەم/ ماددە هۆشبەرە درووستكراوەكان وەك دەرمانی جۆراوجۆری كیمیایی، كە بەشێوەی ده‌رزی و هه‌ڵمژین بەكار دەهێنرێت وەك ئەو جۆرە دەرمانانە، كە بۆ وریاكردنەوە و نەخەوتن بەكاردێن، كە زۆر جار لەنێوانی شۆفێرەكان بڵاودەبێتەوە لە كاتی لێخوڕین بۆ ماوەیەكی زۆر یان لە نێوان خوێندكاران لە كاتی شەوانی پێش تاقیكردنەوە، بەڵام دەبێتە هۆی لەبیر چوونی هەموو زانیارییەكانی مێشك بە هۆی كەم خەوی، هەروەها جۆرەكانی دەرمانی خاوكەره‌وه‌ی كیمیایی و ماددەی هۆشبەرە دروست كراوە كیمیاییەكان، كە كۆنتڕۆڵی مێشك تێكدەدەن و دەبنە هۆی پەلاماری كەسانی دەوروبەر و كوشتنیان و ئەنجامدانی كاری نائاسایی و كێشەكانی تری ئەم حاڵەتە.
ئالوددە بوون
ئالوودەبوون بۆ خۆی نەخۆشییەکی دەمارییە کە کەسی تووشبوو ناتوانێت دەستبەرداری ئەو دەرمانە ببێت کە پێوەی ئالوودەبووە تەنانەت ئەگەر ئازاریشی بدات.
هەندێ جار کەسی ئالودەبوو بێ مەبەست توش دەبێت کاتێک توشی ڕوداوێک دەبێت و بێ مەبەست ئازارشکێنێکی زۆر بەکاردێنێت کە ئەویش بەڕێژە مادەی بێهۆشکەری تیایە بۆیە باشر وایە بەبێ ئامۆژگاری پزیشک بەکار نەبردرێت.
هەموو ئەمانەش کاریگەری درێژ خایەن و کورتخایەنی لەسەر کەسی بە کاربەر هەیە، جەستەی دەشێوێنێت کاریگەری لەسەر دەمارەکانی مێشکی جێدەهێڵێت.
کاریگەری لەسەر ئاسایشی کۆمەڵایەتی:
لە كاتی ئێستادا زۆربەی كۆمەڵگە مۆدێرنەكان لەبەردەم كاریگەریی خراپ بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەردان كە كاریگەریی لەسەر كایە جۆراوجۆرەكانی ئابووری، كۆمەڵایەتی، كولتووری و سیاسیی كۆمەڵكە هەیە. پانتایی كاریگەریی بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر بە ئەندازەیەك بەرفراوان و قووڵە كە نەك تەنیا خودی كەسی بەكاربەر، بەڵكوو هەموو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، لە خێزانەوە تا هاوڕێیان و ژینگەكانی خوێندن و پیشە سەرجەمیان كاریگەریان هەیە. توێژینەوەكان نیشانی دا كە هۆكارەكانی وەك بێكاری، نۆرمپشێوی، گۆشەگیری، كەلێنی ڕێژەیی، بڕوانامەی نزم، پێگەی ئابووری و كۆمەڵایەتیی نەگونجاو، بێبەشبوونی ڕێژەیی، خەمۆكی، كاریگەرییان لەسەر ئالوودەبوون هەیە و لەنێو هۆكارە ئاماژەپێكراوەكان و ئالوودەبووندا پەیوەندیی هەیە. كۆنترۆڵ و چارەسەری ئەم زیانە كۆمەڵایەتییە دەستەبەر نابێت مەگەر لە ڕێگەی سیاسەتگوزارییە گشتگیر و گونجاوەكانەوە لە ئاستی وردی و درشتی كۆمەڵگەدا، كە لەم حاڵەتەدا دەكرێت ڕێگە لە تووشبوون و تەشەنەسەندنی ئەم كێشە كۆمەڵایەتییە و كاریگەرییە خراپەكەی لەسەر ئاسایشی كۆمەڵایەتی بگیرێت یان بگەیەنرێتە كەمترین ئاست.
لێرەدا ئێمە دەمانەوێت کۆمەڵێ ڕێگە چارە بخەینە ڕوو:
١-لەناوبردنی مادە ژەهراویەكانی ناو لەش و كەمكردنی ئازار و پێدانی شلەمەنی زۆر له ڕۆژژێكدا به تێكڕایی.
٢-چارەسەركردنی دەروونی كه‌سه‌كه و لایه‌نی كۆمەڵایەتی، ئه‌مه‌یش بە زانینی كێشەی ناو خێزان و هۆكاری بەكارهێنانی مادەی هۆشبەره‌كه چاره‌سه‌ر ده‌كرێت
٣-فێركردنی كەسی تووشبوو بۆ ئەنجامدانی كارێكی گونجاو بە شێوەی ڕۆژانە و چارەسەركردنی كێشەی له شوێنی ئیشوكاره‌كه‌یدا ئه‌گه‌ر پێشتر هه‌ی بووه و له‌و شوێنه ده‌ركراوە.
. ٤-باشكردنی پێوەندی كەسی تووشبوو لەگەڵ خێزان و دەوروبەره‌كه‌یدا
٥-بەدواداچوونی بەردەوام لەسەر كەسی تووشبووی چارەسەركراو بۆ ماوەی 6 مانگ تا 2 ساڵ لە سەرەتای دەستپێكردن بە چارەسەركردنی، تا كۆتا ڕۆژی چاره‌سه‌ر كردنه‌كەیشی.
شایەنی باسە ئێمە خاوەنی یاسای ژمارە(١)ساڵی(٢٠٢٠)یاسای بەرەنگاربوونەوەی مادەی هۆشبەر و کارتێکەرە عەقلیەکان هەرێمی کوردستان عێراق)کە سزای بۆ کەسی بەکاربەر و ئەوەی دەشیفرۆشێ یاخود بازرگانی پێوە دەکات داناوە،وە هاوکاری کەسی توشبوو دەکات بۆ دوبارە تێکەڵ بونەوەی بە کۆمەڵگا.