باخچەی عەدەن و باخچەکانی نیشتیمان

حەسەن ئەحمەد مستەفا

بەڕێکەوت چاوم بە کتێبێکی شێعری ویلیام وۆردسوۆرس کەوت، کە لەکۆنەیەکی لەندەن لەگەڵ دوربینێکی ڕەشی پێشمەرگانە دانرابوون، هەردووکیانم کڕین، شعرەکان جوانی لادێکانی ئینگلتەرایان پیشاندەداین، کە هەستێکی وابەستەیی قووڵ بەخاکەوەی تێدایە . لە شیعری “دێڕەکان چەند میلێک لە سەرووی ئابای تینتەرنەوە نوسراون” دەنووسێت:
لە نائامادەییەکی درێژخایەندا، نەبوونە دیمەنێک بۆ چاوی نابینای من،
لێ زۆرجار، لە ژوورە تەنیاکاندا، و ‘لە ناوەڕاستی دەنگەکەدا.’
لە شارو شارۆچکەکان، قەرزاریان بووم.
ئەم پەیڤانەی سەرێ پێمان دەڵێت کە چۆن یادەوەری خاک دەتوانێت دڵنەوایی و هەستکردن بە ناسنامەمان پێ ببەخشێت.
ژان جاک ڕۆسۆ و جۆن لۆک جەختیان لەسەر گرنگی گرێبەستی کۆمەڵایەتی و بەرپرسیارێتی مەدەنی کردووەتەوە وەک بناغەکانی کۆمەڵگەیەک کە نیشتمانپەروەری تێدا بەهادارە. ڕۆسۆ لە کتێبی “گرێبەستی کۆمەڵایەتی”دا، گریمانە دەکات کە ئازادی ڕاستەقینە لە خۆبەڕێوەبەری بەکۆمەڵ و پابەندبوونێکی هاوبەش بە چاکەی گشتیدا دەدۆزرێتەوە: تەماشا بکە چۆنی وێنا کردووە:
“خۆشەویستی وڵات، وابەستەبوون بە شوێنی لەدایکبوونی مرۆڤ، شانازیکردن بە کانگای مرۆڤەوە، هەستگەلێکن کە بە شێوەیەکی سروشتی لە ناخی هەموو کەسێکدا گەشە دەکەن و دواهەمین شتن کە لەناو ئەودا دەمرن.”
جەنگ و ئاشتی، لە نووسینی لیۆ تۆڵستۆی
ڕۆمانێکی کلاسیکەو تێدا بەشداریکردنی ئەرستۆکراسی ڕووسی لە شەڕەکانی ناپلیۆندا نیشان دەدات، کە تیشک دەخاتە سەر کارەکتەرەکانی وەک شازادە ئەندرێی بۆلکۆنسکی و پیێر بێزوخۆڤ، کە مانا و ئامانجێکی قووڵتر لە پابەندبوونیان بە وڵاتەکەیاندا دەدۆزنەوە.
ڕوویەکی دیکەشمان هەیە، کە وێنەی نیشتیمان دەشێوێنێت، ناکۆکێ، جەنگی ناوخۆیی، جیاوازی چینایەتی، نادادی.
گراهام گرین، باس لە ناڕوونییە ئەخلاقییەکانی تێوەگلانی سیاسی لە ڤێتنامدا دەکات، تیشک دەخاتە سەر ئەوەی کە چۆن دەستوەردان و گەندەڵی دەرەکی دەتوانێت دڵسۆزییە ناوخۆییەکان بشێوێنێت و بێهیوایی دروست بکات.
سەلمان ڕوشدی، لە ڕۆمانی منداڵانی نیوەشەودا مێژووی پڕ لە گێژاوی هیندستانی دوای کۆلۆنیالیزم بەرجەستەدەکات، بەشوێنپێی ئەوەدادەچێت کە چۆن گەندەڵی سیاسی و پرسە کۆمەڵایەتییەکان دەتوانن کاریگەرییان لەسەر ناسنامە و شانازی نەتەوەیی هەبێت.
لەگەشتی کاتی خۆم و غوربەتی نەبڕاوەی ئازیزانمدا، هەندێک لەو دۆستانەی منداڵیم دیتنەوە کە بەنیگەرانییەوە نیشتیمانیان جێهێشتبوو، لێ بەتەنیشت نیگەرانییەکانەوە فرمێسکیان بۆ زێد و دایک و یادەوەرییەکانیان دەڕشت، لە ژوری منداڵەکانیان، لە شوێنی کارکردنیان، ئاڵای کوردستان دانراوە.
دیتم هەر لە غوربەت لەگەڵ هەموو ئەمانە ئاشت بوو ببوونەوە کە نەیادیبوونەوە.
ئەمەش چونکە جەوهەری نیشتمانپەروەری لە تێکەڵەیەک لە میراتی کولتووری و بەها هاوبەشەکان و یادەوەریی بەکۆمەڵدایە. ئەم خۆشەویستییە دەتوانرێت وەک پەیوەندییەکی سۆزداری لەگەڵ خاک و خەڵکەکەیدا سەیر بکرێت، کە تەنها سنوورە جوگرافییەکان تێدەپەڕێنێت. پەیوەندی بە ناسنامە و کۆمەڵگا و سەربەخۆییەوە هەیە. وەک فەیلەسوف مارتا نوسبام لە کتێبی “هەستی سیاسی: بۆچی بۆ دادپەروەری خۆشەویستی گرنگە” ئاماژەی پێدەکات:
“خۆشەویستی وڵات دەتوانێت بەشداری بکات لە سەقامگیری دامەزراوە دیموکراسیەکان، هاندانی خەڵک بۆ گرنگیدان بە یەکتر و بۆ داهاتووی هاوبەش.”
دۆستە دابەشبووەکانم وایانکرد ئەم دێڕانە بنوسم، ئەوانە لەنێوان کوردستان و هەندەراندا، لە نێوان خۆیان و منداڵەکانیاندا، دابەشببوون، ژن لە پیاو زیاتر بەزیدەکەیەوە پەیوەستە، لێ لەم دابەشبوونەدا هەندێک جار ژنەکان، سەرەڕای باری گرانی غوربەت، نیشتیمانی یاسا و دەسەڵاتی میراتی ئەوروپا بۆخۆیان ناگۆڕنەوە بەو خاکەی تێدا هەستیان بە کەمی و نائارامی کردووە.
لەوانەیە کە بگەڕیتەوە بۆ :”ترێی توڕەیی” لە نووسینی جۆن شتاینبێک بزانین کە من بەسوکە نیگایەک کانگایەک لە وێرانەیی دەروونیم لە سوێ و داخی نیشتیمان نیشانداویت.
جەوهەری نیشتمانپەروەری، وابەستەبوونێکی قووڵە بە نیشتیمانی مرۆڤەوە، هەستێکە کە ئەدەب تێدەپەڕێنێت، دەست دەخاتە ناو ناوکی ناسنامەی مرۆڤەوە.
ئەم خۆشەویستییە بۆ خاک زیاترە لە تەنها وابەستەبوونێکی جوگرافی؛ تابلۆیەکی ئاڵۆزە کە ئاوێتەی میراتی کولتووری و بەها هاوبەشەکان و یادەوەریی بەکۆمەڵ بووە. لە دەرەوەی شیعرەکانی وۆردسوۆرس و بیرکردنەوە فەلسەفییەکانی ڕۆسۆ و لۆک و گێڕانەوەی تۆڵستۆی و ڕوشدی، تێگەیشتنێکی قووڵتر و نزیکە لە ئەفسانەیی لە جیابوونەوەو دابڕان لە خاکدا هەیە- بابەتێک کە لە سەرانسەری مێژوو و ئەدەبدا دەنگ و ڕەنگی داوەتە.
ئەفسانەی دابڕان لە خاک بەقەد خودی مرۆڤایەتی کۆنە. لە زۆرێک لە کولتوورەکاندا خاک تەنها فەزای فیزیکی نییە بەڵکو بوونێکی زیندووە، دایکێکە کە بەردەوم چاوی لێتە. زۆرجار لەدەستدانی ئەم پەیوەندییە وەک کەوتن وێنا دەکرێت، کەوتن لە هەموو وانەکان لەسەرویان لە نیعمەتی ژیان. دەربەدەرییەکی قووڵ کە ڕۆح بە تامەزرۆیی گەڕانەوە بەجێدەهێڵێت. ئەم باسە لە چیرۆکی ئینجیلی ئادەم و حەوادا دیارە کە لە باخچەی عەدەن دەرکراون، ئەمەش هێمای دابڕان لە ئامادەبوونی خودایی و هاوئاهەنگی لەگەڵ سروشتدایە.
لەئەزموونی کوردیدا، په یوەندی قووڵ به خاکی کوردستانەوه ته نها بابەتی جوگرافیا نیە، به ڵکو شوناس وبوونه . کورد کە بە هۆی هەڵچوون و ململانێی سیاسییەوە پەڕاگەندە کراوە، لە ڕێگەی هێما و نەریت و یادەوەریی بەکۆمەڵی بە خاکەکەیەوە لە ناوەندی شوناسەکەیدا دەمێنێتەوە.
باسی شیعری ویلیام وۆردسوۆرس بوو کە بە جوانی هەستی وابەستەبوون بە خاکەوە وێنا دەکات. ڕەنگدانەوەکانی لە فیلمی ” دێڕەکان چەند میلێک لە سەرووی ئابای تینتەرنەوەن” پێمان دەڵێت کە چۆن یادەوەری ودیمەنەکە دڵنەوایی و ناسنامەمان لە ناو ئاژاوەی ژیانی شاردا پێدەدات. بە هەمان شێوە، “ترێی توڕەیی”ی جۆن شتاینبێک، کاریگەرییە وێرانکەرەکانی دابڕان لە خاکمان بۆ دووپات دەکاتەوە.
بۆ ئەوانەی لە دەربەدەریدان، وەک ڕەوەندی کوردی، نیشتمان دەبێتە کانگای یادەوەری تاک و کۆ و پەیوەندی سۆزداری بە خاکەوە لە ڕێگەی پراکتیزە کولتوورییەکان و زمان و هێماکانەوە دەردەبڕن.
ئاڵای کوردستان لە ماڵەکان و شوێنی کارکردنیاندا، تەنیا نۆستالژیک نییە بەڵکو بەشێکی گرینگە لە پێکهاتنی ناسنامە و یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی.
ئەفسانەی دابڕان لە خاک گێڕانەوەیەکی بەهێزە کە قسە لەسەر بارودۆخی مرۆڤ دەکات. لە ئاوارەبوونی جەستەیی تێدەپەڕێت؛ پەیوەندی بە لەدەستدانی ناسنامە و کۆمەڵگا و سەربەخۆییەوە هەیە. بەڵام ئەم ئەفسانەیە بەڵێنی ڕزگاربوون و گەڕانەوەیشی لەخۆگرتووە. چیرۆکی دەربەدەرەکان و فەلسەفەکانی ڕۆسۆ و لۆک و ڕەنگدانەوەی ئەدەبی وۆردسوۆرس و شتاینبێک و گرین و ڕوشدی هەموویان ئاماژە بە ڕاستییەکی بنەڕەتی دەکەن: کە پەیوەندیمان بە خاکەوە بەشێکی گرنگە لەوەی کە ئێمە کێین و هەستەکانیشمان پێک دێنێت.