دانا شوانی
ئه‌ده‌بیاتی كۆمه‌ڵناسییدا، واقیعی کۆمەڵایەتی Social Fact هەر شتێکە کە بە بنجبڕ و ڕوون و دیاریکراو دادەنرێت. واقیعێكی کۆمەڵایەتی هەر بارودۆخێک، پەیوەندییەک، ڕووداوێک یان هەر واقیعێک دەگرێتەوە کە هەر لایەنێکی ژیانی کۆمەڵایەتی دەربخات. کاروباری کۆمەڵایەتی، دیاردەگه‌لی واقعیین. واقیع، چۆنایه‌تییه‌كه‌ى پەیوەندی بەو دیاردانەوە هەیە کە ئێمە بە بوونێکی سەربەخۆ لە ئیرادەی خۆمان دەزانین و ناتوانین پشتگوێیان بخەین. واقیع، ڕێژەییە؛ بەو مانایەی مرۆڤ لە کۆمەڵگا جیاوازەکاندا، واقیعێکی تەواو جیاوازییان هه‌یه.
بە درێژایی مێژووی زانست، واقیع نەک هەر سەره‌نجی فەیلەسوفانی بۆ خۆی ڕاکێشاوە، بەڵکووه سه‌ره‌نجی کۆمەڵناسانیشی ڕاکێشاوە. لە کۆمەڵناسیدا بە گشتی واقیعی کۆمەڵایەتی باس و بابەتی سەرەکی پێکدەهێنێت، کە کۆمەڵناسە جیاوازەکان تێڕوانینی جیاوازیان له‌باره‌وه هه‌یه، بەڵام بوارێکی کۆمەڵناسی کە بە تایبەتی گرنگی بە پرسی واقیعی کۆمەڵایەتی دەدات، بریتییه له کۆمەڵناسی مەعریفە. کۆمەڵناسیی مەعریفە مامەڵە لەگەڵ شیکاری بینای کۆمەڵایەتی واقیع دەکات.
وێڕای ئه‌وه‌ش، بە پشتبەستن بە تێڕوانینی جیاواز بۆ پرسی واقیعی کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵناسیدا، تیۆرە کۆمەڵناسیەکانیش لەم حاڵەتەدا جیا دەکرێنەوە، کە دەتوانرێت بەسەر چەند پۆلینبه‌ندییه‌ك دابەش بکرێت:
یه‌كه‌م: تیۆرییە بابەتگەراییەکان؛ واقیعی کۆمەڵایەتی دۆركایم و بوونیادگه‌رایی دی سۆسۆر و لیڤی ستراوس و مارکسیستە بوزونیادگەراکان لە ده‌سته‌ى تیۆرییە بابه‌تگه‌راكاندا جێگیرکراون. بابەتگەرایی جەخت لەسەر بابەتییەتی واقیعی کۆمەڵایەتی دەکاتەوە و ئەکتەرەکان پشتگوێ دەخات .
گرنگترین تیۆرڤانی ئەم گرووپە و لە ڕاستیدا داهێنه‌ری زاراوەی واقیعی کۆمەڵایەتی، ئیمیل دۆركایمه . بەهۆی ئەوەی دۆركایم کۆمەڵناسی لە فەلسەفە جیاکردەوە و بە سیستەمێکی جیای زانی، بابەت و کایەی کۆمەڵناسی بە کاروباری کۆمەڵایەتی یان واقیعی کۆمەڵایەتی ناوبرد. چەمکی واقیعه کۆمەڵایەتییەکان، چه‌ندان توخمی جیاوازی هەیە، بەڵام گرنگترین توخم لە ڕوانگەی دۆركایمدا ئەو دئزه کۆمەڵایەتییەیە کە پێویستە وەک ئۆبژەیەک سەیر بکرێت و هەربۆیە پێویستە بە شێوەیەکی ئەزموونی توێژینه‌وه‌ى لەسەر بکرێت. دۆركایم واقیعی کۆمەڵایەتی بەم شێوەیە پێناسە دەکات: واقیعی کۆمەڵایەتی هەر شێوازێکی کرده‌ی سەلمێنراو یان نەسەلمێنراوە کە بتوانێت کەسێک لە دەرەوە ناچار بکات؛ یان ئەوەی کە لە کاتێکدا بوونێکی تایبەتی سەربەخۆ لە دەرکەوتنی تاکەکەسی هەیە، بەڵام لە سەرانسەری کۆمەڵگایەکی دیاریکراودا باو و ئاساییە
بۆیە تایبەتمەندییە دیاره‌كانى واقیعه کۆمەڵایەتییەکان لە ڕوانگەی دۆركایمەوە بەم شێوەیەن:
أ) ده‌ركییبوون و سرووشتی زۆرەملێی؛ دەرەکیبوونی واقیعی کۆمەڵایەتی بریتییە لە هەبوونی لایەنێکی زۆرەملێ و فشارێک کە بەسەر هۆشیاری تاکدا دەیسەپێنێت یان دەتوانێت بیسەپێنێت. واتای ناچارکردنی واقیعه کۆمەڵایەتییەکان ئەوەیە کە ئەم واقیعانه وەک هەندێک لە بیرکردنەوە و ئارەزووەکانمان لەلایەن ئێمەوە دروست نەکراون و لە دەرەوە بۆمان دێن؛ واتە لە دەرەوە بوونیان هەیە و ئێمە تەنها کاریان لەسەر دەکەین . لە ڕوانگەی دۆركایمەوە واقیعە کۆمەڵایەتییەکان بە تێپەڕبوونی کات بە جێگیری دەمێننەوە، لە کاتێکدا تاکەکان دەمرن و کەسانی دیکە جێگەیان دەگرنەوە؛ واتە دەسەڵاتی زۆرەملێیان هەیە کە بەسەر تاک و ئیرادەی ئەودا دەسەپێنرێت
ب) گشتگیریی واقیعه کۆمەڵایەتییەکان؛ مەبەست لە گشتگیری واقیع، کۆمەڵایەتیبوونیەتی. دیاردەی بەکۆمەڵ دۆخێكی گرووپییە کە لە هەموو کەسێکدا چەندین جار دەبینرێت، چوونکە بەسەر هەموو مرۆڤەکاندا سەپێنراوە. لەبەر ئەوەی لە کۆدایە، لە بەشەکانیشدا دەبینرێت، نەک لەبەرئەوەی لە بەشەکاندایە، لە کۆشدا دەدۆزرێتەوە .
بەگشتی ئه‌ركگه‌راكان پێیانوایە بۆ ڕوونکردنەوەی واقیعێکی کۆمەڵایەتی، نیشاندانی هۆکارەکانی بەس نییە؛ بەڵکوو دەبێت ئەرکەکەیلا لە تۆڕی سیستەمی کۆمەڵایەتیدا ئاشکرا بکەین. هۆکاری واقیعی کۆمەڵایەتی، پێداویستییەکانی ئەو سیستەمە کۆمەڵایەتییەیه کە واقیع له خزمه‌تیدایه. بوونیادگه‌رایی، هاوشانی ئه‌ركگه‌رایی، واقیعی کۆمەڵایەتی بە بابەتیی و ناچاره‌كی دەزانێت. بە بڕوای بوونیادگه‌راكان واقیعی کۆمەڵایەتی هەمان ئەو پێکهاتانەیە کە کۆمەڵگا بەڕێوەدەبەن و هەروەها ڕێنمایی ڕەفتاری مرۆڤیش دەکەن. بە گوێرەی دیدی ڕادکلیف براون، کە بوونیاگه‌رایه، بوونیادی کۆمەڵایەتی وەک ئەندامە تاکەکەسییەکان واقیعیین. هەروەها ڕه‌وته پۆزەتیڤیستەکان جەخت لەسەر سرووشتییبوونی واقیعی کۆمەڵایەتی دەکەنەوە و سوود لە زانستە سرووشتییەکان وەردەگرن بۆ ڕوونکردنەوەی زانستە کۆمەڵایەتییەکان. پارسۆنز و مارکس و بیرمەندانی پۆزەتیڤیست لە کۆمەڵناسە بابه‌تگه‌راكانن .
دووه‌م: تیۆرییە خوودگه‌راكان؛ بە پێچەوانەی بابه‌تگه‌راكانه‌وه، خوودگه‌راكان هەن کە ته‌واوى قوتابخانەی تێگەیشتن و ڕاڤه‌یی لە کۆمەڵناسیدا پێکدەهێنن. تیۆری تێگەیشتنی ڤێبەر، کارلێکی ڕەمزی بلومێر، ئیتنۆمیتۆدۆلۆژیای گارفینگڵ هەموویان نموونەی خوودگه‌ران و گرنگی بە شێوازی بیرکردنەوەی ئەکتەر دەدەن. ئەم تیۆریانە سەرنجیان لەسەر ئه‌ركه و بوونیاده بابەتییەکان پشتگوێ دەخەن .
لە ڕوانگەی خودگه‌راكان، واقیع لە مێشکی مرۆڤەکاندا بوونی هەیە و لە کارلێککردنیان لەگەڵ یەکتردا دروستده‌بێت و بنیات دەنرێت و جێگیر دەبێت. ئەمانە ئەو کەسانەن کە لە کارلێککردن لەگەڵ یەکتردا مانا بە واقیعی دەرەکی دەبەخشن. واقیع لەدەرەوەی تاكه‌كه نییە و ناتوانرێت ببینرێت، بەڵام ئەوەی مرۆڤەکان پێناسەی دەکەن پێویستە ببینرێت. لەم ڕوانگەیەوە، واقیعیش بەنرخە. ئێمە لە جیهاندا واقیعی په‌تیمان نییە، بەڵام واقیع پڕە لە مانای کولتووری .
لە ڕاستیدا بنەمای سەرەکی جیاوازی نێوان بابه‌تگه‌راكان و خودگه‌راكان، جیاوازی ئەو پەیوەندییەیه‌ی کە لە نێوان زانستە سرووشتییەکان و زانستە مرۆییەکاندا لەبەرچاویان دەگرن. لە ڕوانگەی تێگەیشتنە خوودگه‌راكانه‌وه، واقیعە کۆمەڵایەتییەکان جیاوازن لە دیاردە سروشتییە بابەتییەکان، بەو پێیەی لەلایەن مرۆڤەوە دروستکراون و مامەڵە لەگەڵ مرۆڤەکاندا دەکەن. بۆیە لە زانستە سرووشتییەکاندا ئێمە مامەڵە لەگەڵ واقیعی کۆمەڵایەتی بابەتیی دەکەین، بەڵام لە زانستە کۆمەڵایەتییەکاندا مامەڵە لەگەڵ واقیعی مانادار و بابەتیی دەکەین . ڤێبەر پێیوایە ئەو زانستانەی کە لە واقیعی مرۆڤ دەکۆڵنەوە، زانستە کولتوورییەکانن. بە بڕوای ئەو زانستی مرۆیی و کۆمەڵایەتی بریتییه لە هەوڵدان بۆ تێگەیشتن و ڕوونکردنەوەی ئەو بەهایانەی کە مرۆڤەکان باوەڕیان پێی هه‌بووە و ئەو بەرهەمانەی کە دروستیان کردووە .
سێیه‌م: تیۆرییە مامناوەندەکان (تێکەڵكدنی عەقڵ و ئۆبژە)؛ کۆمەڵەیەکی تر لە تیۆرە کۆمەڵناسییەکان، وەک دیاردەناسیی، لە نێوان تیۆرە بابه‌تگه‌را و خوودگه‌را دادەنرێت و ڕوانگەیەکی نیمچه‌خوبودگه‌را دەگرنەبەر. دیاردەناسی پێیوایە جیهانی ژیان جیهانێکی نیمچه بابه‌تگه‌رایه کە مرۆڤەکان هەم واقیعی کۆمەڵایەتی دروست دەکەن و هەم لە ژێر کاریگەری بوونیاده کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکاندان .
بۆچوونەکانی بێرگەر و لۆکمان لە دیاردەناسییدا گرنگن. مەبەستیان ئەوە بوو کە بۆچوونەکانی ڤێبەر سەبارەت بە کردەی کۆمەڵایەتی لەگەڵ بیرکردنەوەکانی دۆركایم سەبارەت بە دۆزی کۆمەڵایەتی وەک واقیعی کۆمەڵایەتی تێکەڵ بکەن. بە وتەی خۆی، تایبەتمەندی دووانەی کۆمەڵگا واتە ئاسانکاری بابەتیی و مانا دەروونییەکان بەیەکەوە ببەسترێتەوە. بۆ بێرگەر و لۆکمان، کۆمەڵناسیی مه‌عریفه مامەڵە لەگەڵ بینای کۆمەڵایەتی واقیعدا دەکات . لە ڕوانگەی ئەوانەوە، ئەوە مرۆڤەکانن کۆمەڵگا بنیات دەنێن و کۆمەڵگا واقیعێکی بابەتیی دەدۆزێتەوە و لە بەرامبەردا مرۆڤەکان دروست دەکات . دونیای ژیانی ڕۆژانە نەک تەنها لە ئەندامانی ئاسایی کۆمەڵگا لە ره‌وتی خوودگه‌رایی مانادار، ژیانیان وەک ڕاستيه‌كه نموونەی ڕاسته‌قینه گریمان ده‌كات، بەڵام جیهانێک کە له په‌یدابوونی هزر و كرده‌كانیان ڕووده‌دات و به‌هۆی ئه‌م شتانه‌وه به واقیعی له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت. لە ڕوانگەی بێرگەرەوە، لە نێو زۆرێک لە واقیعەکاندا، واقیعی ژیانی ڕۆژانە تاکە واقیعێکە کە وەک واقیعێکی تەواو خۆی دەردەخات. پێگەی نایابی ئەم واقیعه وای لێدەکات کە شایستەی ئەم نازناوە بێت. ژیانی ڕۆژانە بە چڕترین و قورسترین شێوە خۆی بەسەر هۆشیاریدا دەسەپێنێت و ناتوانرێت پشتگوێ بخرێت. واقیعی ژیانی ڕۆژانە پێشوەختە ڕێکخراوە بۆ مۆدێله‌كان کە پێدەچێت سەربەخۆ بن لە تێڕوانینمان بۆ خۆمان. واقیعی ژیانی ڕۆژانە پرسێكی بابەتییە کە پێکهاتووە لە کۆمەڵێک پرس کە پێش دەرکەوتنی مرۆڤ لە پانتایی ژیاندا وەک بوونێکی دەرەکی ناسێنراون و پێناسە کراون .
هەروەها بۆردیۆ هەوڵدەدات دژایەتی نێوان بابه‌تگه‌رایی و خوودگه‌رایی نەهێڵێت. گرنگی بە پەیوەندی دیالێکتیکی نێوان پێکهاتەی بابەتیی و خوودیی دەدات. لە ڕوانگەی بۆردیۆوە لە لایەک پێکهاتە بابەتییەکان بنەمای ئەکتەرەکان پێکدەهێنن و فشاری پێکهاتەیی بەسەریاندا دەسەپێنن، بەڵام لە لایەکی دیکەوە دەبێت ئەکتەرەکان لەبەرچاو بگیرێن؛ چوونکە ئەوە کردەکانیانە کە پێکهاتەکان دەپارێزن. بۆیە ناواخنی بەرهەمەکانی بۆردیۆ و هەوڵەکانی لە پەیوەندی نێوان بابه‌تگه‌رایی و خوودگه‌رایی لەسەر بنەمای چەمکەکانی بوونیادی خوودیی و پەیوەندییە بابەتییەکان و پەیوەندییە دیالکتیکییەکانی نێوانیان پێکدێت.