چ ئابوورییەک لەگەڵ حکوومەتی هەرێم دەگونجێت: ئاسۆیی، ڕاست، یان تێکەڵ؟

د. سامان شاڵی

یەکەم: زۆر گرنگە لە “ئابووریی ئاسۆیی” و “ئابووریی ڕاست” و خاڵە بەهێز و لاوازەکانیان تێبگەین و ئابووری تێکەڵاو هەڵسەنگاندن بۆ ئەوە بکرێت کە کامیان گونجاوترە بۆ ئابووریی حکوومەتی هەرێم.
دووەم: دەستەواژەی “ئابووریی ئاسۆیی” و “ئابووریی ڕاست” لە ئەدەبیاتی ئابووریدا بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکارناهێنرێن و ڕەنگە ماناکانیان بەپێی ئەو چوارچێوەیەی کە تێیدا بەکاردەهێنرێن جیاواز بن.
پێناسەکانی ئابووریی ئاسۆیی یان ڕاست:
ئابووریی ئاسۆیی:
لەوانەیە ئاماژە بە دۆخێک بکات کە چالاکییە ئابوورییەکان یان پیشەسازییەکان لە سەرانسەری کەرتە جیاوازەکاندا هەمەچەشنن. هەروەها دەتوانێت ئاماژە بێت بۆ گرنگیدان بە هاوکاری و هاوبەشی لە نێوان ئەو کۆمپانیایانەدا کە لە هەمان قۆناغی پرۆسەی بەرهەمهێناندا یان لەناو هەمان پیشەسازیدا کاردەکەن.
ئابووریی ڕاست:
ئابووریی ڕاست ڕەنگە ئاماژە بە دۆخێک بکات کە چالاکییە ئابوورییەکان یان پیشەسازییەکان بە درێژایی زنجیرەی دابینکردن یەکگرتوو بن، لە کەرەستەی خاوەوە تا بەرهەم یان خزمەتگوزاری کۆتایی. هەروەها دەتوانێت ئاماژە بە پێکهاتەیەکی پلەبەندی بکات کە یەک بوون چەندین قۆناغی پرۆسەی بەرهەمهێنان کۆنتڕۆڵ دەکات، لە بەرهەمهێنانەوە تا دابەشکردن.
سوودەکانی ئابووریی ئاسۆیی یان ڕاست:
ئابووریی ئاسۆیی:
١- هەمەچەشنکردن:
ئابوورییەکی هەمەچەشنی ئاسۆیی دەتوانێت خۆڕاگری زیاد بکات چونکە زۆر وابەستەی یەک پیشەسازی یان کەرت نییە. ئەم هەمەچەشنییە دەتوانێت مەترسییەکانی پەیوەست بە دابەزینی ئابووری لە بوارە تایبەتەکاندا کەم بکاتەوە.
٢- کێبڕکێ و داهێنان:
ئابوورییەکی ئاسۆیی، کە چەندین کۆمپانیا لە هەمان پیشەسازی یان قۆناغی بەرهەمهێناندا کاردەکەن، دەتوانێت کێبڕکێ پەروەردە بکات. زۆرجار زیادبوونی کێبڕکێ دەبێتە هۆی داهێنان و کارایی لە کاتێکدا کۆمپانیاکان هەوڵدەدەن خۆیان جیا بکەنەوە.
٣- پسپۆڕی:
تایبەتمەندی ئاسۆیی ڕێگە بە کۆمپانیاکان دەدات کە سەرنجیان لەسەر لێهاتووییە سەرەکییەکانیان بێت، کە بە ئەگەرێکی زۆرەوە دەبێتە هۆی شارەزایی و کارایی بەرزتر.
٤- هاوکاری:
کۆمپانیاکانی ئابووریی ئاسۆیی لەوانەیە دەرفەتی زیاتر بۆ هاوکاری و هاوبەشی بدۆزنەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی هاوبەشکردنی سەرچاوە، زانیاری و تەکنەلۆژیا.
ئابووریی ڕاست:
١- کۆنتڕۆڵی زنجیرەی دابینکردن:
لە ئابوورییەکی ڕاستدا کۆمپانیاکان زیاتر کۆنترۆڵی زنجیرەی دابینکردنیان دەکەن، لە کەرەستەی خاوەوە تا دابەشکردن. زنجیرەکانی دابینکردن دەتوانن ببنە هۆی هەماهەنگی باشتر، کۆنترۆڵکردنی تێچوون و دڵنیایی کوالیتی.
٢- ئابوورییەکانی قەبارە:
یەکگرتن بە درێژایی زنجیرەی دابینکردن لەوانەیە ببێتە هۆی ئابووریی قەبارە، بە تایبەت ئەگەر کۆمپانیایەک بەشدار بێت لە بەرهەمهێنانی قەبارەدا. زنجیرەکانی دابینکردن دەتوانن ببێتە هۆی کارایی تێچوون و کەمبوونەوەی تێچووی بەرهەمهێنان بۆ هەر یەکەیەک.
٣- هەماهەنگی کارا:
یەکخستنی ڕاست ڕێگە بە هەماهەنگییەکی بێ کێشەتر دەدات لە نێوان قۆناغە جیاوازەکانی بەرهەمهێناندا. ئەم یەکگرتنە دەتوانێت ببێتە هۆی بڕیاردانی خێراتر و وەڵامدانەوەی کاراتر بۆ گۆڕانکارییەکانی بارودۆخی بازاڕ.
٤- سەقامگیری و پێشبینیکردن:
یەکخستنی ڕاست دەتوانێت سەقامگیری و پێشبینیکردن لە ڕووی هاتنەژوورەوە و دەرچوونەکانەوە دابین بکات. لەوانەیە کۆمپانیاکان دابینکردنی جێی متمانەتر لە کەرەستەی خاو و تۆڕێکی دابەشکردنی کۆنترۆڵکراوتریان هەبێت.
لاوازییەکانی ئابووریی ئاسۆیی یان ڕاست:
ئابوورییە ئاسۆییەکان:
١- نەبوونی پسپۆڕی: ئابووریی ئاسۆیی بە شێوەیەکی گشتی پیشەسازی و بەرهەمی جۆراوجۆر لە قۆناغێکی بەرهەمهێنانی تایبەتدا دەگرێتەوە. ئەم پیشەسازییە جۆراوجۆرانە دەتوانن ببنە هۆی کەمی پسپۆڕی و شارەزایی لە هەر بوارێکدا، کە بە ئەگەرێکی زۆرەوە کارایی و توانای کێبڕکێ کەم دەکاتەوە.
٢- تەحەددیاتی هەماهەنگی: هەماهەنگی چالاکییەکان لە سەرانسەری پیشەسازی و کۆمپانیا جیاوازەکاندا دەتوانێت چالاک بێت. زۆرجار ئابوورییە ئاسۆییەکان پێویستیان بە پەیوەندی و هاوکاری کاریگەر هەیە لە نێوان کەرتە جیاوازەکاندا، کە دەتوانێت بەدیهێنانی چالاک بێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ناکارایی.
٣- پشتبەستن بە هۆکارە دەرەکییەکان: ڕەنگە ئابوورییە ئاسۆییەکان زیاتر ئامادەبن بۆ شۆکی دەرەکی یان گۆڕانکاری لە بارودۆخی بازاڕدا. بەو پێیەی پشت بە پیشەسازییە جۆراوجۆرەکان دەبەستن، پچڕان لە کەرتێکدا دەتوانێت کاریگەریی شەپۆلاوی هەبێت لە سەرانسەری ئابووریدا، کە ئەگەری هەیە ببێتە هۆی ناسەقامگیری.
٤- سەختی لە تەرخانکردنی سەرچاوەکان: بەهۆی ئەوەی چەندین پیشەسازی لەناو ئابوورییەکی ئاسۆییدا کاردەکەن، تەرخانکردنی سەرچاوەکان بە شێوەیەکی گونجاو دەتوانێت ئاڵۆز بێت. دیاریکردنی ئەوەی کە سەرچاوەکان لە کوێدا تەرخان بکرێن بۆ زۆرترین بەرهەمهێنان و گەشەی ئابووری ڕەنگە کارێکی قورس بێت.
ئابوورییە ڕاستەکان:
١- مەیلی قۆرخکاری: ئابوورییە ڕاستەکان دەتوانن پێکهاتەی بازاڕی قۆرخکاری یان کەمگەرایی دروست بکەن، بەتایبەتی لەو پیشەسازییانەی کە یەکگرتن بەرفراوانە. ئەم چڕبوونەوەی هێزی بازاڕ دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی کێبڕکێ، بەرزبوونەوەی نرخی بەکاربەر و ئەگەری هەیە کاڵا و خزمەتگوزارییە کوالیتی نزمەکان.
٢- لاوازییەکانی زنجیرەی دابینکردن: یەکخستنی ڕاست دەتوانێت ئابوورییەک زیاتر بەرەوڕووی پچڕانی ناو زنجیرەی دابینکردن بکاتەوە. گریمان بەشێک لە پرۆسەی بەرهەمهێنان تووشی کێشە دەبێت یان تووشی تێکچوون دەبێت. لەو حاڵەتەدا دەتوانێت کاریگەری لەسەر تەواوی زنجیرە ڕاستەکە هەبێت و ببێتە هۆی دواکەوتنی بەرهەمهێنان و زیانێکی ئابووری.
٣- سنووردارکردنی داهێنان: یەکخستنی ڕاست ڕەنگە داهێنان و کێبڕکێ بێهیوا بکات. کاتێک کۆمپانیاکان چەندین قۆناغی بەرهەمهێنان کۆنتڕۆڵ دەکەن، لەوانەیە هاندەرێکی کەمتر هەبێت بۆ داهێنان یان باشترکردنی پرۆسەکان چونکە فشارێکی کەمتر لەلایەن ڕکابەرە دەرەکییەکانەوە هەیە. ئەم کۆنتڕۆڵە دەتوانێت پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا و دینامیزمی ئابووری بخنکێنێت.
٤- چڕبوونەوەی مەترسی: ئابوورییە ڕاستەکان لەوانەیە مەترسی لەناو کەرت یان کۆمپانیا تایبەتەکاندا چڕ بکەنەوە. گریمان کۆمپانیایەکی یەکگرتووی ڕاست تووشی کێشەی دارایی یان شکستی کارکردن دەبێت. لەو حاڵەتەدا دەتوانێت کاریگەری ئابووری بەرفراوانی هەبێت، کاریگەری لەسەر دابینکەران، کڕیاران و لایەنە پەیوەندیدارەکانی دیکە هەبێت.
سوودەکانی ئابووریی تێکەڵاو ئاسۆیی و ڕاست:
ئابوورییە ئاسۆییە یان ڕاستە تێکەڵەکان توخمەکانی یەکخستنی ئاسۆیی و ڕاست تێکەڵ دەکەن، بە ئامانجی سوودوەرگرتن لە سوودەکانی هەریەکەیان لە هەمان کاتدا لاوازییەکانی هەریەکەیان کەم بکەنەوە. لێرەدا چەند سوودێکی ئابووری ئاسۆیی یان ڕاست تێکەڵاو دەخەینەڕوو:
١- هەمەچەشنکردن: بە تێکەڵکردنی یەکگرتنی ئاسۆیی و ڕاست، ئابوورییە تێکەڵەکان دەتوانن مەترسی هەمەچەشن بکەن. ئەم هەمەچەشنییە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ کوشاندنی ئابووری لە بەرامبەر شۆک یان پچڕان لە پیشەسازی یان کەرتە تایبەتەکاندا، سەقامگیری گشتی بەرز بکاتەوە.
٢- هاوکاری و کارایی: ئابوورییە تێکەڵەکان دەتوانن هاوکارییەکانی نێوان پیشەسازییە جیاوازەکان و قۆناغەکانی بەرهەمهێنان بگرن. یەکگرتنی ئاسۆیی ڕێگە بە تایبەتمەندبوون و ئابووریی قەبارە دەدات لە ناو تاکە کەرتەکاندا. لە بەرامبەردا، یەکخستنی ڕاست هەماهەنگی و کارایی لە سەرانسەری زنجیرەی دابینکردندا ئاسان دەکات. بە تێکەڵکردنی ئەم ڕێبازانە، ئابوورییە تێکەڵەکان دەتوانن کارایی گشتی بەرزتر بەدەستبهێنن.
٣- داهێنان و کێبڕکێ: ئابوورییە تێکەڵەکان دەتوانن داهێنان و کێبڕکێ پەروەردە بکەن بە پاراستنی هاوسەنگی لە نێوان چڕبوونەوە و بڵاوبوونەوەی هێزی بازاڕدا. لە کاتێکدا کە ڕەنگە هەندێک ئاستی یەکگرتن کارایی و هەماهەنگی بەرەوپێش ببات، پاراستنی بازاڕێکی کێبڕکێکار دڵنیای دەدات لەوەی کە کۆمپانیاکان بەردەوامن لە داهێنان و باشترکردنی بەرهەم و خزمەتگوزارییەکان.
٤- نەرمی: ئابوورییە تێکەڵەکان نەرمی پێشکەش دەکەن لە گونجاندن لەگەڵ گۆڕانی بارودۆخی بازاڕ و پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا. دەتوانن پلەی یەکگرتن بە شێوەی ئاسۆیی یان ڕاست ڕێکبخەن لەسەر بنەمای پەرەسەندنی داینامیکی ئابووری، گۆڕانکاری ڕێکخراوەیی، یان گۆڕانکاری لە ئارەزووەکانی بەکاربەر.
٥- تەرخانکردنی سەرچاوەی هاوسەنگ: ئابوورییە تێکەڵەکان دەتوانن تەرخانکردنی سەرچاوە بە باشترین شێوە بە بەکارهێنانی خاڵە بەهێزەکانی یەکگرتنی ئاسۆیی و ڕاست. دەتوانن سەرچاوەکان لەسەر بنەمای سوودە بەراوردکارییەکان تەرخان بکەن، بە گرنگیدان بەو بوارانەی کە پسپۆڕی یان هەماهەنگی گرنگترین سوودیان پێدەبەخشێت.
٦- خۆڕاگری: زۆرجار ئابوورییە تێکەڵەکان زیاتر خۆڕاگر دەبن بەرامبەر بە شۆک یان پچڕانی دەرەکی لە چاو ئەو ئابووریانەی کە تەنها پشت بە یەکگرتنی ئاسۆیی یان ڕاست دەبەستن. هەمەجۆریی پیشەسازییەکان و نەرمی بۆ ڕێکخستنی ئاستی یەکگرتن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە هەڵمژینی و کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی ڕووداوە نەرێنییەکان.
بە گشتی ئابووریی ئاسۆیی یان ڕاست و تێکەڵاو دەتوانن خاڵە بەهێزەکانی هەردوو ڕێبازی یەکگرتن بەکاربهێنن لە هەمان کاتدا لاوازییەکانیان کەم بکەنەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی سیستەمێکی ئابووری هاوسەنگتر و گونجاوتر، بە تایبەت بۆ ئابووری نوێی گەشەسەندوو.
گونجاوی ئابوورییەکی ئاسۆیی یان ڕاست بۆ حکوومەتی هەرێمی کوردستان بەندە بە هۆکاری جۆراوجۆرەوە، لەوانە پێکهاتەی ئابووری هەرێم، سەرچاوەکان، ئامانجەکانی گەشەپێدان و پیشەسازییە دیارەکانی دیاریکراو. بۆیە زۆر گرنگە کە کۆنتێکستەکە و هەر گۆڕانکارییەک کە لەوانەیە لەو کاتەوە ڕوویدابێت، لەبەرچاو بگیرێت.
لێرەدا چەند ڕەچاوکردنی گشتی بۆ هەردوو ئابووریی ئاسۆیی و ڕاست دەخەینەڕوو:

1. ئابووریی ئاسۆیی بۆ حکوومەتی هەرێم:
   ڕەنگە ئابوورییەکی ئاسۆیی گونجاو بێت ئەگەر حکوومەتی هەرێم پیشەسازی یان کەرتی جۆراوجۆری هەبێت. ئەم هەمەچەشنییە دەتوانێت بەشداربێت لە خۆڕاگری ئابووری و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە یەک کەرت. هاوکاری و هاوبەشی نێوان کۆمپانیاکانی پیشەسازی هاوشێوە لە ناو هەرێمەکەدا دەتوانێت داهێنان و توانای کێبڕکێ پەروەردە بکات.
2. ئابووریی ڕاست بۆ حکوومەتی هەرێم:
   ئەگەر حکوومەتی هەرێم پیشەسازییەکی باڵادەست یان سەرچاوەیەکی سروشتی هەبێت، ڕەنگە یەکخستنی ڕاست بە درێژایی زنجیرەی دابینکردن سوودی هەبێت. ئەم پیشەسازییە دەتوانێت کۆنتڕۆڵکردنی قۆناغە جیاوازەکانی بەرهەمهێنان لەخۆبگرێت، لە دەرهێنان یان چاندنەوە تا پرۆسێسکردن و دابەشکردن.
   یەکخستنی ڕاست ڕەنگە ببێتە هۆی هەماهەنگی باشتر و کۆنترۆڵکردنی تێچوون و سەقامگیری لە زنجیرەی دابینکردندا، بە شێوەیەکی سەرەکی ئەگەر پیشەسازییەکی چارەنووسساز هەبێت کە حکوومەتی هەرێم هەوڵی پەرەپێدانی بدات.
   لە کۆتاییدا ڕەنگە حکوومەتی هەرێم تێکەڵەیەک لە ستراتیژی ئاسۆیی و ڕاست بە پشتبەستن بە دیمەنە ئابوورییە ناوازەکانی و ئامانجەکانی گەشەپێدان هەڵبژێرێت. زۆرجار حکوومەتەکان ئامانجیان ڕێبازێکی هاوسەنگە کە گەشەی ئابووری و ڕەخساندنی هەلی کار و سەقامگیری زۆرترین بێت.
   بۆ دیاریکردنی گونجاوترین ستراتیژی ئابووری، دەبێت داڕێژەرانی سیاسەت لە حکوومەتی هەرێم هۆکارەکانی وەک سامانە سروشتییەکانی هەرێم، پیشەسازییەکانی هەن، ژێرخانی، لێهاتوویی هێزی کار، و بارودۆخی بازاڕی جیهانی هەڵسەنگێنن. سەرەڕای ئەوەش، پەیوەندیکردن لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکان، لەوانەش بازرگانی و کۆمەڵگاکان، زۆر گرنگ دەبێت لە پەرەپێدانی ستراتیژییەکی ئابووری گشتگیر کە هاوتەریب بێت لەگەڵ ئامانج و تواناکانی هەرێم.