کاریگەری پرۆکسیەکانی ئێران لەسەر ئایندەی عێراق
د. سامان شاڵی
ئێران بە پشتیوانی و کاریگەری لەسەر گروپە جیاوازەکانی پرۆکسیەکان لە عێراق ناسراوە، بە شێوەیەکی سەرەکی لە ڕێگەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ میلیشیا شیعەکان. ئەم میلیشیایانە ڕۆڵیان لە دیمەنی سیاسی و ئەمنی عێراقدا هەيە و کردەوەکانیان کاریگەری لەسەر سەقامگیری وڵات هەبووە. بەڵام زۆر گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە دۆخەکە دینامیکە و لەوانەیە لەو کاتەوە ڕووداوەکان پەرەیان سەندبێت.
تێوەگلانی ئێران لە عێراق پرسێکی ئاڵۆز و فرە لایەنەیە. لە لایەکەوە پشتیوانی ئێران وەک بەشداریکردن لە شەڕی داعش و سەقامگیرکردنی هەندێک ناوچە سەیر کراوە. لە لایەکی ترەوە، کاریگەریی میلیشیاکانی سەر بە ئێران نیگەرانییەکانی لە بارگرژیی تائیفی و دەستوەردان لە کاروباری ناوخۆی عێراق دروستکردووە.
تا چ ڕادەیەک هەڵسوکەوتەکانی ئەم پرۆکسیانە لە ئێرانەوە ئاڕاستە دەکرێن. لە کاتێکدا هەندێک لە گروپەکان پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ ئێراندا هەیە و لەوانەیە لە دەسەڵاتدارانی ئێرانەوە ڕێنمایی وەربگرن، بەڵام هەندێکی دیکە بە شێوەیەکی سەربەخۆتر کاردەکەن بەڵام هێشتا پشتیوانی لە شێوەی ڕاهێنان و پارە و چەک وەردەگرن. کاریگەری ئێران لە عێراقدا سەرچاوەی ناکۆکی بووە لە ناوخۆ و نێودەوڵەتیدا.
کاریگەریی پرۆکسیەکانی ئێران لە عێراق کاریگەرییەکی بەرچاو و جۆراوجۆری لەسەر دیمەنی سیاسی، ئەمنی و کۆمەڵایەتی وڵاتەکە هەبووە.
هەندێک کاریگەری گرنگ بریتین لە:
1ـ کاریگەری سیاسی:
- میلیشیا شیعەکانی سەر بە ئێران ڕۆڵیان لە گۆڕەپانی سیاسی عێراقدا هەبووە و هەندێک لە میلیشیاکان پەیوەندییان بە لایەنە سیاسییەکانەوە هەیە. ئەم کاریگەرییە کاریگەری لەسەر داینامیکی سیاسی و پێکهاتەکانی دەسەڵات لە ناوخۆی وڵاتدا هەبووە.
- بوونی پرۆکسیەکانی ئێران بووەتە هۆی دروستبوونی گرژیی تائیفی، بەتایبەتی لە نێوان پێکهاتەکانی شیعە، کورد و سوننەدا.
2ـ داینامیکی ئاسایش: - میلیشیاکانی پاڵپشتیکراوی ئێران لە شەڕی داعشدا بەشدار بوون و بەشدارییان لە سەقامگیری ناوچە دیاریکراوەکاندا کردووە. بەڵام کردەوەکانیان هەندێک جار نیگەرانییان لەبارەی پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و تاکتیکی دەستی قورسەوە دروستکردووە.
- بوونی چەندین گروپی چەکدار کە دڵسۆزی جۆراوجۆریان هەیە، دامەزراندنی ئامێرێکی ئەمنی یەکگرتوو و کاریگەر بووەتە تەحەدا.
3- گرژییە تائیفیەکان: - نفوزی ئێران هۆکارێک بووە بۆ گرانترکردنی گرژییە تائیفیەکان، هەندێک لە میلیشیا شیعەکان وەک نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەکانی ئێران هەست پێدەکرێن نەک بەرژەوەندییەکانی دەوڵەتی عێراق.
- ئەم گرژییە تائیفییانە، لە هەندێک کاتدا، بوونەتە هۆی توندوتیژی و ئاوارەبوونی کۆمەڵگە کەمینەکان، کە بەشدارییان لە ژینگەیەکی ئەمنی ئاڵۆز و ناسکدا کردووە.
٤ـ کاریگەری لەسەر حوکمڕانی: - تێوەگلانی پرۆکسیەکانی ئێران لە عێراقدا، لە هەندێک کاتدا، دەسەڵاتی حکومەتی فیدراڵی تێکداوە، چونکە ئەم گروپانە ڕەنگە بەرژەوەندییەکانیان یان ئەوانەی هاوتەریبن لەگەڵ ئێراندا، لە پێشینەی کارەکانیان دابنێن.
- نموونە هەبووە کە میلیشیاکان تەحەدای دامەزراوەکانی دەوڵەتیان کردووە و بەشدارییان لە تەحەددیاتی حوکمڕانیدا کردووە.
٥ـ پەیوەندییە ناوچەییەکان: - چالاکییەکانی پرۆکسیەکانی ئێران لە عێراق کاریگەریی لەسەر پەیوەندییەکانی ناوچەکە هەبووە، وڵاتانی دراوسێ نیگەرانی خۆیان لە کاریگەرییەکانی ئێران و کاریگەرییە ئەگەرییەکانی لەسەر سەقامگیریی ناوچەکە دەربڕی.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە دۆخەکە دینامیکییە و کاریگەریی پرۆکسیەکانی ئێران لە عێراقدا دەگۆڕێت. جگە لەوەش کاریگەرییەکان دەتوانن لە سەرانسەری ناوچە جیاوازەکانی ناو عێراقدا جیاواز بن.
ئەگەر پرۆکسیەکانی ئێران بەردەوام بن لە هێرشەکان بۆ سەر هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق، دەکرێت چەند کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر ئایندەی عێراق و سەقامگیری ناوچەکە و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان هەبێت. هەندێک لە دەرئەنجامە ئەگەرییەکان بریتین لە:
1ـ زیادبوونی گرژییەکان:
هێرشکردنە سەر هێزەکانی ئەمریکا لە لایەن پرۆکسیەکانی ئێرانەوە دەتوانێت ببێتە هۆی پەرەسەندنی بەرچاوی گرژییەکانی نێوان ئەمریکا و ئێران. ڕەنگە ئەم هەڵکشانە لە عێراق زیاتر درێژ بێتەوە و کاریگەری لەسەر ژینگەی ئەمنیی ناوچەیی فراوانتر هەبێت.
2ـ کاریگەری لەسەر ئاسایشی عێراق:
ئەم جۆرە هێرشانە دەتوانن عێراق زیاتر ناسەقامگیری بکەن و ئاڵنگارییە ئەمنییەکانی ئێستا گەورەتر بکەن. بوونی هێزی بیانی لە نێویاندا سەربازانی ئەمەریکا لە سیاسەتی عێراقدا پرسێکی مشتومڕاوی بووە و هێرشکردنە سەر ئەو هێزانە ڕەنگە بەشداربێت لە ململانێ ناوخۆییەکان.
3ـ ناسەقامگیری سیاسی:
زیادبوونی توندوتیژی کە پرۆکسیەکانی ئێران و هێزەکانی ئەمریکا بەشدارن، دەتوانێت بەشداربێت لە ناسەقامگیری سیاسی لە عێراقدا. ڕەنگە حکومەتی عێراق ڕووبەڕووی گرفت ببێتەوە لە پاراستنی کۆنتڕۆڵ و چارەسەرکردنی نیگەرانییەکانی کوتلە جیاجیاکان.
٤ـ دەرئەنجامە مرۆییەکان:
پەرەسەندنی توندوتیژی دەتوانێت ببێتە هۆی قەیرانی مرۆیی، لەوانە ئاوارەبوونی هاوڵاتیانی مەدەنی و زیادبوونی ئازار لە نێو دانیشتوواندا. ئەگەری زۆرە کاریگەری لەسەر هاوڵاتیانی مەدەنی زۆر بێت ئەگەر ململانێ توندتر بێت.
٥ـ کاریگەرییە ناوچەییەکان:
ڕەنگە دۆخەکە کاریگەریی فراوانتری ناوچەیی هەبێت، کاریگەری لەسەر جیۆپۆلەتیکی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەبێت. زیادبوونی گرژییەکانی نێوان ئەمریکا و ئێران دەتوانێت ئەکتەرە ناوچەییەکانی دیکە ڕابکێشێت و بەشداربێت لە ژینگەیەکی ناجێگیرتر و پێشبینینەکراوتر.
٦ـ تەحەددای دیپلۆماسی:
دۆخەکە دەتوانێت ببێتە تەحەدا بۆ هەوڵە دیپلۆماسییەکان بۆ چارەسەرکردنی ململانێ ناوچەییەکان. ڕەنگە پەرەسەندنی کێشەکان دۆزینەوەی چارەسەری ئاشتیانە و دیپلۆماسی بۆ ناکۆکییە بەردەوامەکان بۆ ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان قورستر بکات.
7ـ کاریگەری ئابووری:
ناسەقامگیری بەردەوام و ململانێ لەوانەیە کاریگەری خراپی لەسەر ئابووری عێراق هەبێت و ڕێگری لە وەبەرهێنانی بیانی بکات و ڕێگری لە گەشەی ئابووری بکات. ئەم خراپبوونەش، لە بەرامبەریشدا، لەوانەیە کاریگەری درێژخایەنی هەبێت لەسەر خۆشگوزەرانی دانیشتوانی عێراق. لەوانەیە ببێتە هۆی سەپاندنی سزای نێودەوڵەتی بە ڕێبەرایەتی ئەمریکا، لەوانە فرۆشتنی نەوت و دەستبەسەرداگرتنی پارەی عێراق لە ئەمریکا و وڵاتانی ئەوروپا.
8ـ ئەگەری ململانێی فراوانتر:
پەرەسەندنی گرژییەکانی نێوان ئەمریکا و ئێران لە عێراقدا دەتوانێت مەترسییەکانی ململانێی ناوچەیی فراوانتر زیاد بکات. لەوانەیە وڵاتانی دیکەی ناوچەکە تێوەگلاون و دۆخێکی ئاڵۆزتر و مەترسیدارتری لێبکەوێتەوە.
9ـ هەڵسەنگاندنەوەی ئامادەبوونی سەربازی بیانی:
ئەو هەڵکشانە ڕەنگە ببێتە هۆی هەڵسەنگاندنەوە بۆ بوونی هێزی سەربازی بیانی لە عێراق. لەژێر فشاری فراکسیۆنە جیاوازەکان و ڕای گشتی، ڕەنگە حکومەتی عێراق بە مەرج و ڕێساکانی میوانداریکردنی هێزە بیانییەکاندا بچێتەوە.
1٠ـ کاریگەری لەسەر هەوڵەکانی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر:
ڕەنگە هاوکاری نێوان ئەمریکا و عێراق لە هەوڵەکانی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا کاریگەری لەسەر بێت. پەیوەندییەکی ئاڵۆز دەتوانێت ببێتە ڕێگر لەبەردەم هەوڵە هاوبەشەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی گروپە توندڕەوەکان کە لە عێراق وناوچەکەدا کاردەکەن.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە ئەمانە دەرئەنجامە ئەگەرییەکانن. دەرئەنجامە ڕاستەقینەکان بەندە بە هۆکاری جۆراوجۆرەوە، لەوانە سروشتی هێرشەکان، وەڵامی لایەنە پەیوەندیدارەکان و زەمینەی جیۆپۆلەتیکی فراوانتر لە کاتی ڕووداوەکاندا. هەوڵەکانی دیپلۆماسی و چارەسەرکردنی ناکۆکییەکان لە کەمکردنەوەی کاریگەرییەکان و دۆزینەوەی چارەسەرێکی ئاشتیانە بۆ هەر پەرەسەندنێک زۆر گرنگ دەبن.
پێویستە حکومەتی فیدراڵی عێراق هەموو ڕێوشوێنێک بگرێتەبەر بۆ ئەوەی عێراق نەبيت به مەیدانی شەڕ بۆ ئەو هێزانە. پێویستە بەرژەوەندییەکانی عێراق پێش هەموو بەرژەوەندییە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان بێت.