شانیا محەمەد
بەڕێوەبردنی چاودێری هەڵبژاردن دەربڕینێکە بۆ مافی خەڵک بۆ بەشداریکردن لە کاروباری گشتیدا، چاودێری هەڵبژاردن ئامرازێکی بەنرخە بۆ باشترکردنی کوالیتی هەڵبژاردنەکان چونکە چاودێران یارمەتیدەرن بۆ دروستکردنی متمانەی گشتی بە ڕاستگۆیی پرۆسەکانی هەڵبژاردن، چاودێریکردن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە بەرەوپێشبردن و پاراستنی مافە مەدەنی و سیاسییەکانی بەشداربووان لە هەڵبژاردنەکاندا.
پێناسەی “چاودێری هەڵبژاردن” بەو مانایە دێت کە وەک میکانیزمێکی بێلایەن و سەربەخۆ هەڵسەنگاندنی پرۆسەکانی هەڵبژاردن دەکات بەگشتی دوو جۆر چاودێرانی هەڵبژاردن هەن: چاودێرانی درێژخایەن و چاودێرانی کورتخایەن. چاودێرانی درێژخایەن چاودێری هەموو لایەنەکانی پڕۆسەی هەڵبژاردن دەکەن، لەوانە تۆمارکردنی دەنگدەران، پاڵپشتی لۆجستی، دانانی کاندیدەکان، بانگەشەی هەڵبژاردن، دەنگدان، ژماردنەوەی دەنگەکان، ڕاگەیاندنی ئەنجامەکان، مامەڵەکردن لەگەڵ سکاڵا و ناکۆکیەکان، چالاکییەکانیان تەنها بەوەوە سنووردار نییە، بەڵکو ئەوان هەروەها سەرپەرشتی پرۆسەی هەڵبژاردن بکەن لە ڕۆژی دەنگدان.
بە شێوەیەکی گشتی ئەرکی چاودێری چەند مانگێک پێش ڕۆژی هەڵبژاردن دەست بە کارەکانی بکات و پێداچوونەوە بە چوارچێوەی یاسایی و چاودێریکردنی تۆماری دەنگدەران و تۆمارکردنی کاندیدەکان و هەڵسەنگاندنی کاری ئۆرگانەکانی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەکان و هەڵسەنگاندنی بانگەشەی سیاسی و بەدواداچوون بۆ ڕووماڵکردنی میدیایی هەڵبژاردنەکان بکات. پێویستە چاودێری پێشهاتەکانی سەرتاسەری وڵات بکات نەک تەنها لە پایتەخت. چاودێران دەبێ بێلایەن بن، ناسراو بن، پیشەیی بن، پابەند بن بە یاسا ناوخۆییەکان، و دەستوەردان نەکەن لە پرۆسەی هەڵبژاردنەکاندا.
چاودێری هەڵبژاردنەکان لە ساڵانی نەوەدەکانەوە بەربڵاو بووەوە، هاوکات لە مادەی ٢٥ی پەیمانی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکان و هەروەها ئازادییە بنەڕەتییەکانی پەیوەندیکردن و ڕادەربڕیندا هاتووە. لە ساڵی ١٩٩٦ لیژنەی مافی مرۆڤی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند کە “پێویستە وردبینییەکی سەربەخۆ لە پرۆسەی دەنگدان و ژماردنەوەی دەنگەکان و دەستڕاگەیشتن بە پێداچوونەوەی دادوەری یان پرۆسەیەکی تری هاوتا هەبێت بۆ ئەوەی دەنگدەران متمانەیان بە ئاسایشی دەنگدان و ژماردنەوەی دەنگەکان هەبێت .
لە هەر دەوڵەت و هەرێمێکدا ئەو لایەن و کەسانەی کە دەتوانن ببن بە چاودێری هەڵبژاردن بریتیین لە:
- مێدیاکان
- ڕێکخراوە ناوخۆیی و دەرەکییەکان
- دەنگدەر
- بریکاری قەوارەی سیاسی
- لایەنی تر کە کۆمسیۆنەکان خۆیان دایبنێین
- چاودێرانی لایەنی حکوومی
ئامانجە نێودەڵەتییەکانی چاودێری هەڵبژاردن بەو شێوەیی خوارەوەییە:
١- پشتگیری لە بەرزکردنەوەی یەکپارچەیی پرۆسەکانی هەڵبژاردن و کەمکردنەوەی ناڕێکی هەڵبژاردن و پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤی پەیوەست بە هەڵبژاردن.
٢- پێدانی زانیاری و شیکاری ورد و بێلایەن لەسەر پرسەکانی پەیوەست بە هەڵبژاردنەکان بەتایبەتی و ئاسۆی گەشەسەندنی دیموکراسی بەگشتی.
٣- بەردەوامبوون و بەرزکردنەوەی توانای ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بۆ پێشخستنی ژینگەیەکی گونجاو بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی ئازاد و بەدیهێنانی خواستە دیموکراسیەکانی گەلان.
٤- بەهێزکردنی کۆمەڵگەی مەدەنی لە گەلانی بەشدار لە ڕێگەی پێشخستنی بەها دیموکراسیەکان لەلایەن چاودێرانەوە لە وڵاتەکانی خۆیان.
٥- پشتگیریکردن و بەهێزکردنی تۆڕە ناوخۆییەکانی دەزگاکانی چاودێری هەڵبژاردنەکان لە کۆکردنەوە و ڕێکخستن و شیکردنەوەی زانیاری لە کاتی ئەرکەکاندا.
٦- بۆ ئاشکراکردنی تێبینی و دۆزینەوەکانی، لەگەڵ ڕاسپاردەکانی باشترکردنی پرۆسەی هەڵبژاردن.
ئەرکی چاودێرانی هەڵبژاردن لە گەل نزیکبوونەوەی وادەی هەڵبژاردن بریتییە لە:
پێش هەڵبژاردن چاودێران پێداچوونەوە بە یاساکانی وڵاتدا دەکەن کە پەیوەندییان بە هەڵبژاردنەکانەوە هەیە؛ تۆماری کاندید و حزبی و دەنگدەران؛ چالاکیی هەڵمەتی هەڵبژاردن؛ ڕوومالی مێدیایی; ئیدارەی هەڵبژاردن و مامەڵەکردن لەگەڵ سکاڵا و تانەکانی هەڵبژاردن. لە ڕۆژی هەڵبژاردندا چاودێران چاودێری کردنەوەی بنکەکانی دەنگدان دەکەن و پشکنین دەکەن کە ئایا سندوقەکانی دەنگدان بەتاڵن و بە شێوەیەکی دروست مۆر کراون و ئایا هەموو دەنگدانەکان حسابیان بۆ کراوە یان نا. بەدرێژایی ڕۆژ چاودێران چاودێری چۆنیەتی پرۆسێسکردنی دەنگدەران و وردی تۆماری دەنگدەران و ئایا دەنگدەران دەتوانن بە نهێنی و دوور لە تۆقاندن دەنگ بدەن یان نا. سەردانکردنی تێکڕای بنکەکانی دەنگدان لە ڕۆژی هەڵبژاردندا، چاودێران بە وردی چاودێری بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەکە دەکەن، لەوانە ژماردنەوەی دەنگەکان، مامەڵەکردن لەگەڵ دەنگە خراپەکان یان بەکارنەهێنراوەکان و گواستنەوەی ئەنجامی بنکەکانی دەنگدان بۆ ئۆرگانێکی هەڵبژاردنی ناوچەیی. لە ڕۆژی هەڵبژاردندا پێویستە تیمی چاودێری درێژخایەن بە ژمارەیەکی زۆر لە چاودێرانی کورتخایەن تەواو بکرێت کە ئەرکیان بەدواداچوونە بۆ پێشهاتەکانی بنکەکانی دەنگدان و چاودێری ژماردنی دەنگەکان. لە باشترین حاڵەتەکاندا، نوێنەرایەتییەکانی چاودێری دەتوانن ڕووماڵکردنی هەموو بنکەیەکی دەنگدان ڕێکبخەن. بەگشتی گروپە چاودێرە ناوخۆییەکان لە چاودێرانی نێودەوڵەتی باشتر دەتوانن ئەرکی گەورەی لەو شێوەیە ڕێکبخەن. کاتێک کە ناتوانرێت هەموو یان زۆربەی بنکەکانی دەنگدان بگرێتەوە، پێویستە نمونەیەکی نوێنەرایەتی چاودێری بکرێت، لەوانە بنکەکانی دەنگدانی شار و گوندەکان لە هەموو بەشەکانی وڵات؛ تا نمونەکە گەورەتر بێت، ئەنجامەکان وردتر دەبن، بە مەرجێک نمونەکە بەڕاستی نوێنەرایەتی بکات. چاودێریکردنی چەند سەد بنکەی دەنگدانی نوێنەرایەتی دەتوانێت نمونەیەکی ئاماری نایاب بەرهەمبهێنێت. پێویستە چاودێرانی بنکەکانی دەنگدان ڕابهێنرێن لەسەر ئەوەی کە بەدوای چیدا بگەڕێن و داوایان لێبکرێت فۆڕمی ستاندارد یان لیستی پشکنین پڕبکەنەوە کە دەتوانرێت بۆ هەڵسەنگاندنی ڕەوتە نیشتمانییەکان بەکاربهێنرێت. هەندێک لە گروپە چاودێرانی ناوخۆیی سەرکەوتنیان بەدەستهێناوە لە ڕێکخستنی خشتەی دەنگە هاوتەریبەکان، کە هەندێکجار پێی دەوترێت “ژماردنی خێرا”، لە شەوی هەڵبژاردنەکاندا. ئەمە پرۆسەیەکە کە چاودێران لە ڕێگەیەوە ئەنجامی ڕاستەقینەی بنکەکانی دەنگدان ڕاپۆرت دەکەن بۆ خاڵێکی ناوەندی، کە لەوێدا خشتەی بۆ دانراون؛ پرۆسەکە ئەگەر بە باشی ڕێکبخرێت، دەتوانێت ئامرازێکی بەنرخ دابین بکات بۆ پشکنین کە ئایا ئەنجامە فەرمییە ڕاگەیەندراوەکان بە وردی ڕەنگدانەوەی ئەوەیە کە لە بنکەکانی دەنگدان ڕوویانداوە.
چاودێریکردنی هەڵبژاردن چەند لێکەوتەیەکی لێدەکەوێتەوە کە دەتوانێت ببێتە هۆی ڕاستکردنەوەی هەڵە یان پراکتیزە لاوازەکان، تەنانەت لە کاتێکدا کە پرۆسەی هەڵبژاردن هێشتا لە ئارادایە. دەتوانێت دەستکاریکردن و ساختەکاری ڕابگرێت، یان ئەو جۆرە کێشانە ئاشکرا بکات ئەگەر ڕوو بدەن چاودێری هەڵبژاردن لەلایەن گروپە ناوخۆییەکانەوە هاندەری بەشداریکردنی مەدەنییە لە پرۆسەی سیاسیدا. دوابەدوای هەڵبژاردن و ڕاپۆرت و ڕاسپاردەکانی گروپە چاودێرەکان دەتوانێت ببێتە هۆی گۆڕانکاری و باشترکردنی یاسا و پراکتیکی نیشتمانی. چاودێری هەڵبژاردن کە بە وردی داڕێژراو و بەڕێوەچوو دەتوانێت جێبەجێکردنی مافی مرۆڤی ژنان باشتر بکات و یارمەتیدەر بێت بۆ بەرزکردنەوەی بەشداریکردنیان لە پرۆسەکانی هەڵبژاردندا. چاودێری گشتگیر دەبێت هەڵسەنگاندنێک لەخۆبگرێت کە چۆن هەموو توخمەکانی پرۆسەی هەڵبژاردن کاریگەرییان لەسەر ژنان و هەروەها پیاوان هەیە. هەوڵەکانی چاودێریکردنی ئامانجدار دەتوانن بە تایبەتی سەرنج بخەنە سەر لایەنەکانی بەشداری ژنان لە هەڵبژاردنەکاندا. بەو پێیەی ژنان دەبێ دەرفەتی بەشداریکردنی یەکسانی وەک چاودێریان هەبێت، چاودێریکردن خۆی دەتوانێت خزمەت بە هێنانی ژنانی زیاتر بکات بۆ ناو پرۆسەی سیاسی. چاودێریکردن لەلایەن هەریەکێک لەم جۆرە گروپانە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دروستکردنی متمانە. بەڵام زۆرجار چاودێرانی نەتەوە یەکگرتووەکان یان ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی دیکە وەک بێلایەنتر لە گروپە ناوخۆییەکان هەست پێدەکرێن. چاودێرانی پارتە سیاسییەکان وەک کەمترین چاودێرانی بێلایەن و بابەتیی هەست پێدەکرێن. گروپە چاودێری نێودەوڵەتییەکان بەزۆری خۆیان لە گروپە ناوخۆییەکان جیا دەهێڵنەوە بۆ ئەوەی وێنەی بێلایەنی خۆیان بپارێزن، بەو پێیەی متمانەپێکراوی هەڵسەنگاندن و دەرەنجامەکانیان تا ڕادەیەکی زۆر بەندە بەوەوە کە ئایا وەک بێلایەن هەستیان پێدەکرێت یان نا. بەڵام لە هەمان کاتدا، لە ئاستێکی دیاریکراوی هاوکاری نێوان گروپە چاودێرانی نێودەوڵەتی و ناوخۆییدا سوودی هەیە و خودی بوونی چاودێرانی نێودەوڵەتی دەتوانرێت، خۆی لە خۆیدا وەک پاڵپشتیکەرێک بۆ پرۆسەی چاودێری ناوخۆیی سەیر بکرێت. لە کۆتایی پرۆسەی چاودێریدا پێویستە گروپێکی چاودێر ڕاپۆرتێک دەربکات کە دۆزینەوە و هەڵسەنگاندنەکانی بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن بگەیەنێت. بە تایبەتی گرنگە هەڵسەنگاندن بۆ ئەوە بکرێت کە ئایا هەڵبژاردنێک بە پێی یاسای ناوخۆیی و بە پێوەرە نێودەوڵەتییەکان بۆ هەڵبژاردنی دیموکراسی بەڕێوەچووە یان نا. ڕاپۆرتەکانی چاودێری پێویستە تیشک بخەنە سەر هەر لاوازییەک لە پرۆسەی هەڵبژاردندا و ڕاسپاردە بۆ باشترکردن بخەنەڕوو.