كولتوور جیهان ڕزگار دەكات؟

خەلیل عەبدوڵڵا

كتێبی (كولتوور جیهان ڕزگار دەكات)، كتێبێكی گرنگی كولتوورییە، لەلایەن دوو كەسایەتیی ئەكادیمیی ناوداری جیهانییەوە بە زمانی ڕووسی نووسراوە، ئەوانیش (د. سهێل فەرەج) ئەندامی ئەكادیمیای خوێندنی ڕووسیا‌و ( فوئاد مامیدۆف) ئەندامی ئەكادیمیای زانستیی نیشتمانیی ئازەربایجان.

(د.محەمەد قاچۆ) ئەو كتێبەی لە زمانی ڕووسییەوە بۆ سەر زمانی عەرەبی وەرگێڕاوە‌و لەلایەن دەستەی گشتیی كتێبی وەزارەتی ڕۆشنبیریی سوریاوە چاپ‌و بڵاوكراوەتەوە.
كتێبەكە 647 لاپەڕەیە‌و بەسەر سێ‌ دەروازەدا دابەشكراوە‌و 89 باس‌و ناونیشانی لەخۆگرتووە.
هەردوو نووسەر لە پێشەكی كتێبەكەدا ئاماژە بەوە دەكەن ناونیشانی كتێبەكە بە ڕێكەوت دانەنراوە، بەڵكو لە گرنگی‌و بایەخی كولتوورەوە سەرچاوەی گرتووە‌و ڕایان وایە كولتوور دیاردەیەكی كۆمەڵایەتیی بنچینەییە كە مرۆڤ لە ئاژەڵ جیا دەكاتەوە‌و لە دێر زەمانەوە نەخشەڕێگای سیستمی كۆمەڵایەتیی ڕەنگڕێژ كردووە‌و بەشداری كارای لە پاراستن‌و باشتركردنی ژیانی مرۆڤدا هەبووە‌و ڕۆڵی دیاری هەبووە لە چەسپاندنی سیستمی سیاسی‌و گەشەپێدانی ئابووری وڵاتاندا.
لە بەشێكی دیكەی كتێبەكەدا، تیشك خراوەتە سەر قەیرانی شارستانیی هەسارەی زەوی كە بۆتە هۆی نەزانی‌و خۆپەرستیی مرۆڤ، ئەوەش پێویستی بە گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتیی مۆدرێن‌و پێشكەوتنخواز هەیە، بۆ پاراستنی كولتوور لە داڕمان‌و زەمینە خۆشكردن بۆ بنیاتنانی شارستانییەتێكی نوێی مرۆیی.
لە باسێكی تری كتێبەكەدا هەردوو نووسەر باسی داڕمانی ڕووحیی كولتووری دەكەن كە بۆتە مایەی نەزانی‌و خۆپەرستی خەڵك، ڕایان وایە بۆ رزگاركردنی مرۆڤ‌و جیهان لەو پەتایانە، دەبێت بایەخی زۆر بە كولتووری باڵای ڕووحی بدرێت، بۆ ئەوەی ڕەنگدانەوەی لەسەر بزاوتی كۆمەڵایەتی‌و چارەسەركردنی كێشە نیشتمانی‌و نێودەوڵەتییەكان هەبێت‌و گیانی تێگەشتنی كۆمەڵایەتی‌و بەرژەوەندی هاوبەش‌و ناسنامەی كولتووری بۆ هەموو چینەكانی كۆمەڵ بەرجەستە بكات.
لە بەشێكی دیكەی كتێبەكەدا هەردوو نووسەر جەخت لەوە دەكەنەوە كە ئاوەدانی‌و سەركەوتن بەسەر شەڕ‌و ئالنگارییەكان‌و چەسپاندنی ئاشتیدا، بە گەشەپێدانی بوارەكانی ڕۆشنبیریی ڕووحی‌و پەروەردە‌و زانست‌و زانیاریی هاوچەرخ دەبێت‌و هەموو ئەوانە خزمەتی زۆری مرۆڤ‌و مرۆڤایەتی دەكەن.
هەردوو نووسەر پێیان وایە كە جیهانی ئەمڕۆ بە عەقڵ‌و ئاكار‌و حیكمەتی مرۆڤایەتی بەڕێوە دەچێت‌و ڕۆشنیریی فیكری پشتیوانێكی بەهێزی ئەو بوارانە دەبێت،چونكە ڕۆشنبیران سەرچاوەی بەپیت‌و سەرەكی ڕۆشنبیریی ڕووحیی كۆمەڵ‌و مرۆڤایەتین‌و بەرهەمەكانیان ڕۆڵی دیار‌و درەوشاوەی دەبێت لە پاراستنی كولتوور‌و شارستانیی گەلان‌و مرۆڤایەتیدا.
هەردوو نووسەر هێندە كولتوورییان بەلاوە گرنگە، بە گیان‌و ئۆكسجینی ژیانی مرۆڤایەتی پێناسەی دەكەن‌و بە فاكتەری گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی‌و گەشەپێدانی سیستمی سیاسی‌و كارگێڕی وڵاتی دەزانن‌و مایەی بڵاوبوونەوەی زانیاری‌و گەشەپێدان‌و پێشكەوتنی كۆمەڵە‌و دڕ بە شەوەزەنگی نەزانی دەدات كە سەرچاوەی سەرەكی شەڕ‌و هەژاری‌و داڕمانی كۆمەڵگەیە.
لە باسێكی دیكەی كتێبەكەدا، هەردوو نووسەر وا پێناسەی ڕۆشنبیریی ڕووحی دەكەن كە دوو باڵی هەیە، باڵێكیان ڕۆشنبیریی ئاكارە، باڵەكەی دیكە ڕۆشنبیریی فیكرییە، هەردوو باڵەكە وەك دوو باڵی مەلێك وان‌و پەیوەندیی توندو تۆڵیان پێكەوە هەیە‌و بێ‌ یەكتری نابن‌و هۆكاری سەرەكیی گەشەپێدانی كۆمەڵ‌و مرۆڤایەتین.
لە كۆتایی كتێبەكەدا ئەنجامدانی هەندێ‌ پڕۆژەی كولتووری بە پێویست دەزانرێت، لەوانە دامەزراندنی زانكۆیەكی نێودەوڵەتیی تایبەت بە توێژینەوەی كولتووری‌و دانانی نەخشە ڕێگای كاری نزیك مەودا‌و دوور مەودای نیشتمانی بۆ گەشەپێدانی بوارەكانی كولتوور، ئەوەش بە ئامانجی سازدانی دیالۆگی كولتووری‌و شارستانی نێوان گەلان‌و ئاشنابوون بە كولتووری یەكتری‌و ئەنجامدانی كار‌و چالاكیی هاوبەش.
بۆ ئەنجامدانی پڕۆژە كولتوورییە هاوبەشەكان لەسەر ئاستی جیهان، هەردوو نووسەر هاتنە سەر خەتی ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان‌و ڕێكخراوی یونسكۆ وەك دوو ڕێكخراوی نێودەوڵەتیی پەیوەندیدار بەپێوست دەزانن بۆ كردنەوەی پەنجەرەیەكی گەردوونی بەڕووی وڵاتاندا بۆ گەشەپێدانی كولتوور‌و شارستانی‌و دابینكردنی ئایندەیەكی ڕۆشن‌و پرشنگدار بۆ هەموو گەلانی سەر گۆی زەوی.