دادپەروەریی کۆمەڵایەتی لە کوردستان
د. سامان شاڵی
دادپەروەریی کۆمەڵایەتی بریتییە لە دابەشکردنی دادپەروەرانەی سەرچاوە و دەرفەت و مافەکانی کۆمەڵگا. ئەم چەمکە لەخۆ دەگرێت کە پێویستە هەموو تاکەکان دەستڕاگەیشتنی یەکسانیان هەبێت بە مافە بنەڕەتییەکانی مرۆڤەوە، هەروەها هەوڵ دەدات بۆ چارەکردنی و ڕاستکردنەوەی نایەکسانییە سیستماتیکی و پێکهاتەییەکان کە لەوانەیە ببێتە هۆی جیاکاری و زیان گەیاندن بە گروپە دیاریکراوەکان.
وەک لە زۆر شوێنی تردا، جێبەجێکردنی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی لە هەرێمی کوردستانی عێراق لە ژێر کاریگەری چەندین مەرجدایە و پرۆسەیەکی ئاڵۆز و پەرەسەندووە. پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ئاستی جێبەجێکردنی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی بە درێژایی کات و لە شوێنە جیاوازەکان و لە سەرانسەری دانیشتووانەکانی ناو هەرێمدا دەگۆڕێت.
بنەما و پێکهاتە جەوهەرییەکانی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی بریتین لە:
1- یەکسانی: دادپەروەریی کۆمەڵایەتی لە کوردستاندا دەبێت دڵنیابێت لەوەی تاکەکان دادپەروەرانە مامەڵەیان لەگەڵ دەکرێت، بەبێ گوێدانە پێشینە و ناسنامە، یان پێگەی کۆمەڵایەتی. هەوڵ دەدات بۆ نەهێشتنی جیاوازی و نایەکسانی لە پەروەردە و دامەزراندن و چاودێریی تەندروستی و مافە یاساییەکان.
2- هەوڵەکان بۆ پێشخستنی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی: حکوومەتی هەرێمی کوردستان هەوڵەکانی بۆ پێشخستنی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی و چارەکردنی پرسەکانی نایەکسانی بە تایبەت سەبارەت بە مافی کەمینەکان و دابەشکردنی سەرچاوەکان خستۆتە گەڕ، ئەم هەوڵانە سیاسەتی پاراستنی ماف و میراتی کولتووریی پێکهاتە کەمینەکانی ناوچەکەیان لەخۆ گرتووە.
3- تەحەددیات: وەک زۆرێک لە ناوچەکان تەحەددای پەیوەست بە دادپەروەریی کۆمەڵایەتی هەبووە. پرسەکانی وەک نایەکسانیی ئابووری، دەستگەیشتن بە خوێندن و چاودێریی تەندروستی و مامەڵەکردن لەگەڵ گروپە کەمینەکان خاڵی نیگەرانی و مشتومڕ بوون.
4- داینامیکی سیاسی و کۆمه ڵایەتی: داینامیکی سیاسی و کۆمه ڵایەتی له ناو هەرێمی کوردستان و سیاقی فراوانتری عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەتوانێت کاریگه ڕی له سەر ڕاده ی جێبەجێکردنی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی بکات. سەقامگیریی سیاسی و حوکمڕانی و هۆکارە دەرەکییەکان هەموویان دەتوانن ڕۆڵیان هەبێت.
- گۆڕانی هەلومەرج: بارودۆخی هەرێم دەتوانێت بە تێپەڕبوونی کات بگۆڕێت، ڕەنگە هەوڵەکانی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی لە وەڵامی گۆڕانی بارودۆخ و گۆڕانکارییە سیاسییەکان و گۆڕانکارییەکانی ڕای گشتیدا پەرەبسەنن و خۆیان بگونجێنن.
6- مافی یەکسان: دادپەروەری کۆمەڵایەتی ئەو بیرۆکەیە بەرەوپێش دەبات کە هەموو تاکەکان لە کوردستاندا هەمان مافی یاسایی و سیاسییان هەبێت، وەک مافی دەنگدان و مافی ئازادی قسەکردن و مافی دادگاییکردنی دادپەروەرانە. - گشتگیری: دادپەروەریی کۆمەڵایەتی هەوڵدەدات کۆمەڵگایەکی گشتگیر و هەمەجۆر دروست بکات کە خەڵکی هەموو باکگراوندێک بەهادار و ڕێزیان لێ بگیرێت و لەخۆ بگرێت. دژی جیاکاری و پێشبینییەکانە لەسەر بنەمای ڕەگەز، نەژادی، ڕەگەز، ئارەزووی سێکسی، ئایین و کەمئەندامی.
- کاریگەری ناوخۆیی و جیهانی: زۆرجار هۆکارە ناوخۆیی و جیهانییەکان کاریگەرییان لەسەر دادپەروەریی کۆمەڵایەتی هەیە. ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، ڕێکخراوە ناحکوومەتییەکان و نۆرمەکانی جیهانی پەیوەست بە مافەکانی مرۆڤ و دادپەروەریی کۆمەڵایەتی دەتوانن کاریگەرییان لەسەر هەرێم هەبێت.
- دووبارە دابەشکردنی سەرچاوەکان: گەیشتن بە یەکسانی بنەڕەتیی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی لە کوردستاندا زۆرجار سیاسەت و ڕێکارەکانی دابەشکردنی سەروەت و سامان و داهات و سەرچاوەکان لەو کەسانەی کە زیاتریان هەیە بۆ ئەوانەی کەمتریان هەیە.
- کەرامەتی مرۆڤ: دادپەروەریی کۆمەڵایەتی دان بە شکۆی ناخی هەموو مرۆڤێکدا دەنێت و دەیپارێزێت. ئامانج لە پاراستن و بەرزکردنەوەی ماف و کەرامەتی مرۆڤە.
11- ڕەگەزپەرستی: نەهێشتنی ڕەگەزپەرستی پرەنسیپێکی مافی مرۆڤە لە هەموو کۆمەڵگایەکی دیموکراسیدا. خەڵکی کوردستان لە وڵاتەکەی خۆیاندا گیرۆدەی دەستی ڕەگەزپەرستیین، بۆیە پێویستە لە هەموو ئاستەکاندا بەرەنگاری ڕەگەزپەرستی ببنەوە بۆ بەدیهێنانی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی بۆ هەمووان.
دادپەروەریی کۆمەڵایەتی چەمکێکی فراوان و گۆڕاوە لەگەڵ بەکارهێنانی جیاواز لەسەر بنەمای ڕێکخستنی فەرهەنگی، سیاسی و مێژوویی. زۆرجار پەیوەندی هەیە بە بەرەنگاربوونەوەی هەژاری و نادادپەروەری و نایەکسانی و بەرگریکردن لە کۆمەڵگە لاواز و هەژارەکان. لە زۆربەی وڵاتاندا، دادپەروەریی کۆمەڵایەتی بنەمایەکی سەرەکییە. ڕێکخستنی دروستکردنی یاسا و ڕێسا و دەستپێشخەرییەکان دەکات بۆ ئەوەی جیهان دادپەروەرتر بکات.
بە کورتی جێبەجێکردنی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی لە هەرێمی کوردستانی عێراق پرۆسەیەکی بەردەوام و ئاڵۆزە. هەوڵەکان بۆ بەرەوپێشبردنی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی و چارەکردنی پرسە جۆراوجۆرەکانی پەیوەست بە نایەکسانی و هەڵاواردن دراوە.، بەڵام تەحەددیاتەکان هەن و دۆخەکە دەتوانێت لە لایەنە جیاوازەکانی کۆمەڵگادا جیاواز بێت. دادپەروەریی کۆمەڵایەتی چەمکێکی فرەلایەنە و پەرەسەندووە و سەرکەوتنی پەیوەستە بە هاوکاریی حکوومەتەکان و کۆمەڵگەی مەدەنی و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. دادپەروەریی کۆمەڵایەتی نابێت ئەگەر سیستەمی دادپەروەری سەربەخۆ نەبێت بەبێ کاریگەری هیچ تاک و لایەنێکی سیاسی.