د. سامان شاڵی
بەرپرسیارێتیی حکوومەت لە هەرێمی کوردستانی عێراق، وەک لە زۆربەی بەشەکانی دیکەی جیهان، کێشەیەکی ئاڵۆز و گەشەکردووە. هەرێمی کوردستانی عێراق چوارچێوەیەکی سیاسی و ئیداریی جیاوازی هەیە، بە سەربەخۆییەکی بەرچاو لە حکوومەتی ناوەندی عێراق کە کاریگەری لەسەر داینامیکی بەرپرسیارێتی هەیە. بەرپرسیارێتی بەهایەکی بنچینەیی حوکمڕانی دیموکراسییە و گرنگە بۆ دڵنیابوون لە شەفافیەت و خۆدوورگرتن لە گەندەڵی و پاراستنی متمانەی هاوڵاتیان. لێرەدا چەند تایبەتمەندی و بابەتێکی گرنگی لێپرسینەوەی حکومەتە لە هەرێمی کوردستان دەخەینەڕوو:
١- پێشکەوتنی دیموکراسی: هەرێمی کوردستان لە سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی ڕابردووەوە هەنگاوی بەرچاوی لە دامەزراندنی دامەزراوە و پراکتیزە دیموکراسیەکاندا ناوە. سیستەمی پەرلەمانی هەیە لەگەڵ هەڵبژاردن بۆ دەستەی سەرۆکایەتیی هەرێم و پەرلەمان و ئەنجوومەنی وەزیران لەخۆدەگرێت.
٢- هەڵبژاردن و لێپرسینەوەی سیاسی: هەڵبژاردن لە ئاستە جیاوازەکانی حکوومەتدا ئەنجام دراوە، لەوانە هەڵبژاردنی پەرلەمانی و سەرۆکایەتی و خۆجێی. ئەم هەڵبژاردنانە دەرفەت بۆ لێپرسینەوەی سیاسی دەڕەخسێنن، بەو پێیەی هاووڵاتیان دەتوانن دەنگ بە نوێنەران بدەن و لێپرسینەوەیان لەگەڵ بکەن لە بەرامبەر کارەکانیان.
٣- حزبە سیاسییەکان و لایەنگری: پارتی سیاسی و لایەنگری: سیاسەتی هەرێم لەلایەن چەند حزبێکی سیاسی بەهێزەوە زاڵە، کە هەندێک جار دەتوانێت ڕێگری لە بەرپرسیارێتی کاریگەر بکات. ئەم لایەنانە کاریگەرییەکی گەورەیان هەیە لەسەر دامەزراوەکانی حکومەت و دەتوانن لایەنگری بەکاربهێنن بۆ پاراستنی دەسەڵاتیان.
٤- کۆمەڵگەی مەدەنی و میدیا: ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و چاپەمەنییەکی ئازاد لێپرسینەوە لە حکوومەتەکان دەکەن. دەتوانن هەڵەی حکوومەت ئاشکرا بکەن، داکۆکی لە شەفافیەت و حوکمڕانی باش بکەن و بیروڕای گشتی کۆبکەنەوە بۆ ئەوەی داوای لێپرسینەوە بکەن. بەڵام سنووردارکردن بۆ ئازادی ڕۆژنامەگەری و چالاکییەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی هەیە، کە دەتوانرێت بە پشتبەستن بە یاسا کەم بکرێتەوە بۆ ئەوەی کاریگەرتر بێت.
٥- ڕێوشوێنەکانی دژە گەندەڵی: گەندەڵی پرسێکی بەرچاو بووە لە کوردستان، کاریگەری لەسەر لێپرسینەوە و حوکمڕانیی باش هەبووە. چارەکردنی گەندەڵی هێشتا وەک تەحەدایەک ماوەتەوە، هەوڵیش هەبووە بۆ دانانی میکانیزمی دژە گەندەڵی، وەک کۆدی ئەخلاقی بۆ بەرپرسانی گشتی، سیاسەتی دژە گەندەڵی و یاسای دژە سپیکردنەوەی پارە بۆ ڕێگریی لە گەندەڵی و پاراستنی لێپرسینەوە.
٦- بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان: هەرێمی کوردستان دەوڵەمەندە بە سەرچاوە نەوتییەکان، کە دەکرێت شمشێرێکی دوو دەم بێت بۆ بەرپرسیارێتی. داهاتی نەوت دەتوانێت سەرچاوەی دارایی بۆ حکوومەت دابین بکات. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پرسگەلێکی پەیوەست بە شەفافیەت و بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان و دابەشکردنی داهات لەگەڵ حکوومەتی ناوەندی عێراق دەوروژێنن.
٧- سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دادوەری: دەستەبەرکردنی سەروەریی یاسا و سەربەخۆیی دادوەری زۆر گرنگە بۆ لێپرسینەوە. کاریگەری سیستەمی یاسایی و پاراستنی مافی هاووڵاتیان و ڕێکاری یاسایی پێویستی بە گرنگیدان هەیە. حکوومەتی هەرێم لەژێر سەروەریی یاسادا لێپرسینەوە بکات، واتە کار و بڕیارەکانیان لەگەڵ یاسا و ڕێسای دامەزراودا بگونجێت. هیچ کەسێک بە بەرپرسانی حکوومەتەوە نابێت لە سەرووی یاساوە بێت.
٨- حوکمڕانی خۆجێی: لێپرسینەوە لەسەر ئاستی ناوخۆیی جیاوازە، هەندێ بوار شەفافتر و وەڵامدەرەوەی پێداویستییەکانی هاووڵاتیان لە چاو هەندێکی تر. هەوڵەکان بۆ بەهێزکردنی حوکمڕانی ناوخۆیی و بەشداریکردنی هاوڵاتیان لە بڕیاردان بەردەوامە.
٩- کاریگەری و لێپرسینەوەی نێودەوڵەتی: ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان، لەوانەش نەتەوە یەکگرتووەکان، حکومەتە بیانییەکان، ڕێکخراوە ناحکومییەکان، ڕۆڵ دەبینن لە بەرەوپێشبردنی لێپرسینەوە و حوکمڕانی باش لە هەرێمی کوردستان. لەوانەیە پشتگیری لە دەستپێشخەرییەکانی دژە گەندەڵی بکەن و هاوکاری تەکنیکی پێشکەش بکەن. هەروەها دەکرێت حکومەتی هەرێم لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی لێپرسینەوەی لەگەڵدا بکرێت، بەتایبەتی سەبارەت بە پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ، پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان، یان ڕێککەوتنەکان.
١٠- تەحەددیات و گرژییەکان: پەیوەندی نێوان حکوومەتی هەرێمی کوردستان و ئەکتەرە نێودەوڵەتییە ناوەندییەکان، لەوانەش نەتەوە یەکگرتووەکان و حکوومەتەکانی دەرەوە، بەرەوپێشبردنی لێپرسینەوە و حوکمڕانی باش لە هەرێمی کوردستاندا. لەوانەیە پشتگیری لە دەستپێشخەرییەکانی دژە گەندەڵی بکەن و هاوکاری تەکنیکی پێشکەش بکەن. هەروەها دەکرێت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش حکوومەتی هەرێم لێپرسینەوەی لەگەڵدا بکرێت، بەتایبەتی سەبارەت بە پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ، پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان، یان ڕێککەوتنەکان لەگەڵ حکومەت لە عێراقدا، کە هەندێکجار دەتوانێت ببێتە هۆی گرژی و کاریگەری لەسەر میکانیزمەکانی لێپرسینەوە.
١١- وەڵامدانەوە: چاوەڕوان دەکرێت بەرپرسان و دامەزراوە حکوومەتییەکان ڕوونکردنەوە و پاساو بۆ کار و بڕیارەکانیان بخەنە ڕوو. پێویستە وەڵامدەرەوەی پرسیار و نیگەرانییەکانی خەڵک بن. پێویستە ئامادەبن گفتوگۆ بکەن سەبارەت بە سیاسەت و بڕیارەکانیان.
١٢- چاودێری و پشکنین و هاوسەنگی: لە سیستمی دیموکراسیدا، لقە جیاوازەکانی حکوومەت وەک دەسەڵاتی جێبەجێکردن و یاسادانان و دادوەری، پێویستە میکانیزمیان هەبێت بۆ لێپرسینەوە لە یەکتر. ئەم لێپرسینەوەیە بریتییە لە چاودێریکردنی یاسایی دەسەڵاتی جێبەجێکردن، پێداچوونەوەی دادوەری بە کردەوەکانی حکوومەت و پشکنین و هاوسەنگیەکانی تر بۆ ڕێگریکردن لە خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات. حکوومەتی هەرێم پێویستی بە دەستورێکە کە بە ڕوونی میکانیزم و بەرپرسیارێتی نێوان ئەم لقانە بخاتەڕوو بۆ ئەوەی پشکنین و هاوسەنگیەکان کاریگەر بن.
١٣- بەشداریی گشتی: پێویستە حکوومەتەکان دەرفەت بۆ بەشداریکردنی گشتی لە پرۆسەکانی بڕیارداندا بڕەخسێنن. ئەم پرۆسەیە دەتوانێت ڕاوێژکاری گشتی، میکانیزمی کاردانەوەی هاوڵاتیان و بەشداریکردن لە پەرەپێدانی سیاسەتدا لەخۆ بگرێت.
لە کۆتاییدا، حکوومەتی هەرێم کێشەیەکی ئاڵۆزە کە کاریگەری لەسەر فاکتەرە سیاسی و ئابووری و هەرێمییەکان هەیە. بەرپرسیارێتی حکومەت گرنگە بۆ پاراستنی متمانە و شەرعیەتی دامەزراوە گشتییەکان. لە هەمان کاتدا هەنگاوی ئەرێنی هەیە بەرەو حوکمڕانی و بەرپرسیارێتی دیموکراسی. بەرەنگارییەکان بەردەوامن، لەوانە هەوڵی زیاتر بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و بەهێزکردنی سەروەری یاسا و باشترکردنی ڕۆڵی کۆمەڵگەی مەدەنی و میدیا لە بەرپرسیارکردنی دامەزراوە حکوومەتییەکان. پێویستە هەرێم بەردەوام بێت لە کارکردن لەسەر ئەم بابەتانە بۆ بنیاتنانی سیستەمێکی حوکمڕانی بەرپرسیارتر و شەفافتر کە خزمەت بە بەرژەوەندییەکانی هاوڵاتیانی بکات و لە کۆتاییدا بەشدار بێت لە خۆشگوزەرانی هاوڵاتیان و بەهێزی سیستەمە دیموکراسییەکان.