کاریگەری ئۆراسیا لەسەر دابەشکردنی دەسەڵاتی جیهانی و دیموکراسی و ئاسایش و ئابووری
د. سامان شاڵی
لە ئەوروپای خۆراواوە تا خۆرهەڵاتی ئاسیا، زەوییە فراوان و بەیەکەوە بەستراوەکەی ئۆراسیا (54،760،000کم) گرنگییەکی ئابووریی بێئەندازەی هەیە. ئۆراسیا بە کۆمەڵە وڵات و فەرهەنگ و داینامیکی جیۆپۆلەتیکی جۆراوجۆری خۆیەوە، توانای ئەوەی هەیە ڕۆڵێکی بەرچاو بگێڕێت لە دابەشکردنی دەسەڵات لەسەر شانۆی جیهانی. کاریگەرییەکانی لەسەر ئابووریی جیهانی بەهۆی تێکەڵەیەک لە هۆکارەکانەوە لە قاڵب دەدرێت، لەوانە شوێنی جوگرافیایی، سەرچاوەی زۆر، ئابوورییە جۆراوجۆرەکان و پەرەپێدانی تۆڕە بازرگانی و ژێرخانییە جیاوازەکان. کاریگەرییەکانی ئۆراسیا لەسەر ئابووری جیهان فرەلایەنە و بەرفراوانن:
1- دیپلۆماسی فرەلایەن: گەلانی ئۆراسیا دەتوانن لەڕێگەی دەستپێشخەری دیپلۆماسیی فرەلایەنەوە بەشداری لە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی وەک ڕێکخراوی ئاسایش و هاوکاری لە ئەوروپا (OSCE)، ڕێکخراوی هاوکاریی شەنگەهای (SCO) و نەتەوە یەکگرتووەکان بکەن. ئەم مەکۆیانە گفتوگۆ و سازش و هاوکاری لەسەر نیگەرانییە نێودەوڵەتییە جیاوازەکان پێشکەش دەکەن.
2- ڕەچاوکردنی جیۆپۆلەتیکی: داینامیکی جیۆپۆلەتیکی ئۆراسیا پەیوەندییەکی نزیک بە گرنگیی ئابوورییەکەیەوە هەیە. بەهۆی قەبارە و هەمەچەشنییەکەیەوە، ناوچەکە ناوەندێکە بۆ ڕکابەری و بەرژەوەندییەکانی نێوان زلهێزە بەرچاوەکانی جیهان. بۆ ئەوەی ئۆراسیا مامەڵە لەگەڵ کێشەکان بکات و ڕێگریی لە خراپتربوونیان بکات، زۆرجار پێویستی بە دەستپێشخەری دیپلۆماسی هەیە. هەوڵی دیپلۆماسی و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان بۆ پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری ناوچەکە زۆر پێویستن. سەقامگیری جیۆپۆلەتیکی یان گرژییەکان دەتوانن کاریگەرییان هەبێت لەسەر بازرگانی و وەبەرهێنان و گەشەی ئابووری ئۆراسیا.
3- بەرەوپێشبردنی مافی مرۆڤ و دیموکراسی: گەلانی ئۆراسیا دەتوانن داکۆکی لە مافی مرۆڤ و بەها دیموکراسییەکان بکەن لە چوارچێوەی ناوچەکەیان و دەرەوەی ناوچەکەیان. دەتوانن کاریگەرییان لەسەر نۆرمەکانی جیهان هەبێت و کۆمەڵگەیەکی نێودەوڵەتی گشتگیرتر پەروەردە بکەن بە دانانی نموونە و بەشداریکردن لە گفتوگۆدا.
4- بازرگانی و پەیوەندی: بەهۆی ناوەندە جوگرافییەکەیەوە، ئۆراسیا دەکەوێتە یەکتربڕی ڕێگا بازرگانییە گرنگەکان کە ئەوروپا و ئاسیا و ئەفریقا بەیەکەوە دەبەستنەوە. پەرەسەندنی ڕێگای ئاوریشمی مێژوویی و پڕۆژە هاوچەرخەکانی وەک دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا، گرنگی مێژوویی و ئێستای وەک ڕێڕەوێکی بازرگانی نیشان دەدات. زیادبوونی پەیوەندی ئەم ڕێگایانە دەبێتە هۆی بەرەوپێشبردنی بازرگانی بە بەرهەم و خزمەتگوزارییەکانەوە، هاوکاری ئابووری بەهێز دەکات و گەشەی ئابووری لە ناوخۆ و دەرەوەی هەرێم خێراتر دەکات.
- سامانە سروشتییەکان: کانزاکان، زەوییە کشتوکاڵییەکان، یەدەگی وزە، و سەرچاوەکانی دیکە لە سەرانسەری ئۆراسیادا زۆرن. سەرچاوەی وزەی هەرێم بە تایبەت نەوت و غازی سروشتی بۆ زنجیرەی دابینکردن و بازاڕەکانی جیهانی زۆر گرنگە. هەناردەکارە سەرەکییەکانی وزە وەک کازاخستان، ئازەربایجان و ڕووسیا کاریگەرییان لەسەر ئاسایش و تێچووی وزە لە ئاستی جیهانیدا هەیە. بەم هەموو سەرچاوەیە ئەم هێزە نوێیە حوکمڕانی ئابووریی جیهانی دەکات. ئوراسیا یەکێکە لە ناوچە دەوڵەمەندەکانی سامانی سروشتی لە جیهاندا، بە ڕێژەی 31%ی یەدەگی غازی سروشتی سەلمێنراو و 17%ی یەدەگی نەوت و 23% کانزای ئاسن و 14% زێڕ و 7% مس.
6- فرەچەشنی ئابووری: ئابووریی ئۆراسیا هەمەچەشنە، هەردوو بازاڕی تازەپێگەیشتووی ئەوروپای خۆرهەڵات و ئاسیا و نەتەوە پێشکەوتووەکانی ئەوروپای خۆراوا لەخۆدەگرێت. ئەم هەمەچەشنییە پشتگیریی لە چالاکییە ئابوورییە جۆراوجۆرەکان دەکات، لە پیشەسازییە تەقلیدییەکان و کشتوکاڵەوە تا دەگاتە بەرهەمهێنانی پێشکەوتوو و داهێنانی تەکنەلۆژی. - هاوکاری و یەکگرتنی ئابووری: هەوڵی بەردەوام دەدرێت بۆ باشترکردنی یەکگرتنی ئابووری لە سەرانسەری ئۆراسیا. ئامانجی دەستپێشخەرییەکانی وەک یەکێتیی ئابووریی ئۆراسیا و ڕێکخراوە ناوچەییەکان بریتین لە بازرگانی، وەبەرهێنان و هاوکاری ئابووری لە نێوان وڵاتانی ئەندامدا. ئەم دەستپێشخەرییانە ڕەنگە ببنە هۆی پڕۆژەی گەشەپێدانی هاوبەش، فراوانبوونی دەستڕاگەیشتن بە بازاڕ و هاوسەنگی ئابووری.
- هاوکاری داهێنانی زانستی و تەکنەلۆژی: ئۆراسیا شوێنی نیشتەجێبوونی چەند وڵاتێکە کە توانای تەکنەلۆژی پێشکەوتوویان هەیە، لەوانە گەلانی ئەوروپای خۆرئاوا و وڵاتانی وەک چین و کۆریای باشوور و ژاپۆن. پڕۆژەی توێژینەوە و پەرەپێدانی هاوبەش دەتوانێت ببێتە هۆی پێشکەوتنی تەکنەلۆژیا کە سوود بە پیشەسازییە جیهانییەکان دەگەیەنێت و چارەسەری ئاستەنگە هاوبەشەکان بکات. ئەم پێشکەوتنە تەکنەلۆژیانە کاریگەرییان لەسەر داهێنانی جیهانی، زنجیرەکانی دابینکردن و پیشەسازییەکان هەیە، کە بەشدارن لە گەشەی ئابووری و توانای کێبڕکێ.
- پەرەپێدانی ژێرخانی: دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا لە ئۆراسیا یەکێکە لە نموونەکانی پڕۆژەیەکی ژێرخانی کە داینامیکی بازرگانی و پەیوەندی ناوچەیی دەگۆڕێت. جوڵەی کاریگەرتری کاڵا و خزمەتگوزارییەکان بە دروستکردنی بەندەر، هێڵی ئاسن، بۆری وزە و تۆڕەکانی گواستنەوە دەکرێت. ئەم چالاکییە بازرگانی و فراوانبوونی ئابووری بەرەوپێش دەبات. سەرەڕای ئەوەش، هێنانەکایەی هەڕەشە ئەمنییەکانی وەک هێڕشی ئەلیکترۆنی و سیخوڕی و هەروەها گەشەسەندنی ئابووری، دەتوانێت لە ئەنجامی دەستپێشخەرییە ژێرخانیەکانەوە بێت کە پەیوەندییەکان زیاد دەکات.
- فاکتەرە دیمۆگرافییەکان: ئۆراسیا شوێنی زۆربەی دانیشتوانی جیهانە (5،111،000،800) کە نزیکەی 71%ی دانیشتوانی هەسارەکە. ڕەوتە دیمۆگرافییەکان، وەک گەشەی دانیشتووان، شارنشینی و گۆڕانکاری لە پێکهاتەی هێزی کار، دەتوانن کاریگەرییان هەبێت لەسەر شێوازەکانی بەکاربردن، بازاڕەکانی کار و دەرفەتە ئابوورییەکان.
- پاراستن و بەردەوامیی ژینگە: دەتوانێت هاوکاری لە بەرژەوەندی بەردەوامیی جیهانیدا بێت سەبارەت بە تەحەددیاتی ژینگەیی وەک بەڕێوەبردنی سەرچاوەکان و گۆڕانی کەشوهەوا. چالاکیی ئابووری لە ئۆراسیا کاریگەری لەسەر ژینگە هەیە. زۆر گرنگە هاوسەنگی لە نێوان بەردەوامیی ژینگە و گەشەی ئابووریدا هەبێت بۆ کەمکردنەوەی پیسبوون و کەمبوونەوەی سەرچاوەکان و گۆڕانی کەشوهەوا.
12- گۆڕانی ئابووری و توانای گەشەکردن: لەگەڵ بەردەوامبوونی گەشەسەندن و پەرەسەندنی ئابوورییەکانی ئۆراسیا، دەتوانن ببنە بەشداربوویەکی بەرچاو لە گەشەی ئابووری جیهانیدا. بازاڕە تازەپێگەیشتوەکان لە ئاسیا، بە تایبەتی، توانای گەشەسەندنی بەرچاویان نیشانداوە، ئەمەش بووەتە هۆی هاندانی داهێنان و شێوازەکانی بەکاربردن. - تەحەددیاتی بڵاونەبوونەوەی چەکی چەکی: ئۆراسیا شوێنی چەندین وڵاتی خاوەن توانای ئەتۆمییە، لەوانە ڕووسیا، چین، هیندستان و پاکستان. دڵنیابوون لە بڵاونەبوونەوەی چەکی ئەتۆمی و ڕێگریکردن لە بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی لە ناوچەکەدا نیگەرانییەکی گرنگە بۆ ئاسایشی جیهانی.
لە کۆتاییدا، ئۆراسیا دەتوانێت ڕۆڵێکی گرنگ بگێڕێت لە دابەشکردنی دەسەڵاتی جیهانیدا بە بەکارهێنانی پێگەی جیۆپۆلەتیکی و توانای ئابووری و توانا دیپلۆماسییەکانی. وڵاتانی ئۆراسیا دەتوانن بەشداری بکەن لە نەزمێکی جیهانی هاوسەنگتر و سەقامگیرتر لە ڕێگەی هەوڵی هاوبەش لە دیپلۆماسی، چارەکردنی ناکۆکییەکان، هاوکاریی ئابووری، ئاڵوگۆڕی فەرهەنگی و ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگە جیهانییەکان. دابەشکردنی دەسەڵاتی کاریگەر پێویستی بە پابەندبوون بە لێکتێگەیشتنی یەکتر و ئامانجە هاوبەشەکان و ئامادەیی هەیە بۆ کارکردن پێکەوە بۆ چارەسەرکردنی ئاستەنگە ئاڵۆزەکانی سەدەی بیست و یەکەم.