قووڵیی دەوڵەت و دەوڵەتی قووڵ
فازڵ میرانی
لە تاقیكاری ئەدای كاروبار و ئەو بڕیارانەی تێفكرینی سیاسی و ئیداری دەردەخەن، دەشێ قووڵیی دەوڵەت و دەوڵەتی قووڵ بدۆزینەوە.
ڕاستییەكەی هیچ دەوڵەتێك بەبێ قووڵی بوونی نییە. مەرج نییە قووڵییەكەی گەنجینەی وزەی هاوشان بەیەكتری لەخۆ گرتبێت، یان چەند نەخشەڕێگەیەكی چالاكی بۆ بەردەوامی نیزام، یان بەرەنگاربوونەوەی قەیران و پێشهاتەكان تێدا بەرجەستە بووبێت، بەڵام ڕاستییەك هەیە گەرەكە بیزانین، ئەویش ئەوەیە: هەموو دەوڵەتان ناوەخنی دەوڵەتی قووڵیان تێدا نییە.
چەند دەوڵەتێك هەن هەست بە قەوارەی قووڵیان دەكرێت، بە چەشنێك وەختێك بڕیاردان و جێبەجێكردنی بە دەستوور و یاسای نیشتمانیان بەراورد دەكەیت، جیاوازییان دەردەكەوێت هاوشان لە تەكیشدا بیركردنەوەی “موجەرەد”ی تاقمی خۆسەپێنیش دەردەكەوێت، هەروەها ئەو ئامانج و بەرژەوەندییەیش ڕوون دەبێتەوە كە دەیانەوێت پێی بگەن، هەڵبەت تێكڕای بەرژەوەندییەكەش یان با بڵێین بەشی هەرەزۆری هی ئەو تاقمەیە، كە دەبێتە دوو بەش، جۆرێكیان خەفەكراوە و جۆرەكەی دیكەشیان ئاشكرایە، جۆری دووەم لە خۆڕەپێشكردن و كەڵەكوێخایی و دوا قسەی دەوڵەت بەدەستی ئێمەیە، تەریق نابنەوە.
ئەو جۆرەیان لە هی یەكەم باشترە، لەوەدا خۆیان لەپشت چەند ناونیشانێك دەشارنەوە، بەڵام بە ئاشكرا لە بڕیاردان بەشدار نین، بەمەیش خۆیان لە بەرپرسیاریی یاسایی و ناڕەزایی و بوڵەبۆڵی خەڵك بەدوور دەگرن، هەر كاتێك بیەوێت هێز و فشار كۆدەكاتەوە و لە شكست و بەرپرسیاریش بەرزەكی بانان بۆ دەردەچێت.
ئەزموونی حوكمڕانی بە درێژایی مێژوو، دوور لە كاریگەریی ڕووداوەكان و كێشمەكێشە نوێیەكان سەلماندوویەتی، كە دەوڵەت قووڵیی مرۆیی دروست دەكات، كاتێك بە دوای بەرژەوەندیی گەلەكەیدا گەڕا، ئەو دەوڵەتانە باشتر لەو دەوڵەتانەی بە دەوڵەتی قووڵ ناوزەد دەكرێن دەتوانن ئەدای خۆیان بكەن و بمێننەوە.
مەسەلەكە لە بنەڕەتدا بۆ هۆشیاریی گەل دەگەڕێتەوە، نەك هەر ئەوە، بەڵكوو ئامادەباشیی خەڵك بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو ڕژێمەی قسە و لێدوانە زۆرەكانی لەگەڵ واقیعی خۆی یەك ناگرنەوە، ئەمەیش لەبەر ئەوەی وەرەمی دەوڵەتی قووڵ زوو گەشە دەكات و پەرە دەسەنێت، دەبێتە یەك لە هۆكارە هەرە سەرەكییەكانی مەرگی ڕژێمەكە.
مەترسی قبووڵكردنی دەوڵەتی قووڵ ئەوەیە، كە ڕایەڵەكانی بە مەرگ و سڕینەوەی ڕژێمەكە لەنێو ناچن، ئەو ڕایەڵانە دەتوانن چالاك و بەهێز خۆیان لە تەواوی ئەندامەكانی ڕژێمی بەدیل بچێننەوە، ماتوول هۆشیاریی خەڵك هێشتا هەر ئەوەیە بەدیدگای ڕۆژهەڵاتانە تەماشای دەوڵەت دەكات و بەبێ هیچ چاودێریەكی پەرلەمانی و قەزائی، تەسلیمی هەموو كاروكردەوەیەكی دەوڵەت دەبن.
فاكتەرەكانی چاكبوونی ئەم دۆخەش لە جیلی نوێوە دەست پێ دەكات، ئەوانەی دژ بە هەموو كۆنتڕۆڵكردنێك دەوەستنەوە و ملكەچ بە گوتاری ئەوانە نابن، كە پێویستە لە ڕێڕەوی تەمەنی دەوڵەت، یان دەوڵەت و كۆمەڵگەی هەر كۆمەڵگەیەك، چاوێك بە ڕۆڵی ئاشكرا و نهێنییاندا بخشێندرێت.