ئیراد منوچر سان احمد
بە پێی ڕاپرسیە جیهانیەکان و زۆرێک لە توێژینەوەکان ئەوە دەخەنە ڕوو کە لە 16 % دانیشتوانی گۆی زەوی ئەوە پشتڕاست دەکەنەوە، لەکاتی سەرهەڵدانی گرفتی بێ کاری لە هەر ناوچەیەکدا بێت،پیاو ئیمتیاز و مافی زیاتر دەبێت لە ژن بۆ بە دەستهێنانی هەلی کار، کە هاوتەریبە لەگەڵ کاریگەری نۆرمە کۆمەڵایەتیەکان و لە قاڵبدانی ڕەگەزی بۆ ژن، و تا ئێستا گەوەرترین لامپەری بەردەم بەرەوەپێشچوونی ئابووری سەربەخۆیە. سەڕەڕای بوونی بارگرانیەکانی بەرپرسیارێتی ماڵ و خێزان لەسەر خودی ژنان، و کارکردن بە نیوەی کات لەگەڵ کەمی شایستەی دارایی، ئەمەش کاریگەری هەبووە لەسەر نەبوونی پێوەر و ستاندەرەێکی تایبەت بۆدیاریکردنی کوالیتی کارەکان کە پشکی هەبووە لەسەر بە دوور گرتنی ژن لە فەزای کاری گشتیدا
ئاشکرایە هەرێمی کوردستاندا بازاڕێکی کاری پێشکەوتوو نیە، و توێژی ژن بە تایبەتی لەم دۆخەی ئێستادا، لەبارن بۆ ئەوەی ڕوبەڕوی نایەکسانی ببنەوە بەتایبەتی بازاڕی کاری نا فەرمیدا .
بە پێی ئامارەکان و ڕووپێوی دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان تەنها لە %14.1 ژنان لەکاردان لە هەرێمی کوردستان وەک لەم هێڵکاریەدا ڕوونکراوەتەوە
(ڕێژەی بەشداری ژن لە تەمەنی 15 ساڵ و زیاتر کە ئێستا کاردەکەن لە هەرێمی کوردستان)
لەم ڕوانگەیەوە لەهەرێمی کوردستان تا ئێستا نزیکەی 2016 دامەزراوەی پیشەسازی خزمەتگوزاری هەیە، تەنها لە %13 ژنان وەک دەستی کار کاردەکەن لە دامەزراوە و دەزگانەدا کە دەکاتە 499 ژن، ئەو ژنانەش کە خاوەنی کۆمپانیای خزمەتگوزاری یان دەمەزراوەی پیشەسازیەکانن دەکاتە لە % 13.3 کە 269 ژن دەکات . لەکاتێکدا نزیکەی %40 لەم دامەزراوە پیشەسازیانە مۆڵەتی فەرمیان هەیە و تۆمارکراون .
(ڕێژەی بەشداری ژن لە دامەزاروە پیشەسازیەکان لە هەرێمی کوردستان)
ئەگەر پێداچوونەوەیەکیش بکرێت بۆ بەشداری ژن لە ژوورەکانی بازرگانی پیشەسازی لە هەرێمی کوردستانیش ئامارەکان بەم شێوەیە: لە کۆی پانزە ئەندام لە دەستەی بەڕێوەبردن لە ژووی بازرگانی و پیشەسازی پارێزگای هەولێر % 100 لە ڕەگەزی نێرن، و لەکۆی چوار ئەندام لەبۆردی دەستەی بەڕێوەبردن لە سەرۆکی ژوور و جیگرەکەی و ئەمینداری گشتی و جیگرەکەی لە ژووری بازرگانی سلێمانی % 100 لە ڕەگەزی نێرن(، وە لە کۆی (10) ئەندامی لە دەستەی بەرێوەبردنی ژووری بازرگانی و پیشەسازی دهۆک % 100 لە ڕەگەزی نێرن و ڕێژەی بەشداری مێ لە دەستەکەدا %0، وە لە کۆی نۆ ئەندامی دەستەی بەرێوەبردنی ژووری بازرگانی و پیشەسازی هەڵەبجە % 100 لە ڕەگەزی نێرن و ڕێژەی بەشداری مێ لە دەستەکەدا %0، وە سەرۆکی دەستەی بەڕێوەبردن لە ژوورەکانی بازرگانی و پیشەسازی لە هەر چوار پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان لە ڕەگەزی نێرن .
(ڕێژەی بەشداری ژن لە ژوورەکانی بازرگانی و پیشەسازی لە هەرێمی کوردستان)
لەبەر ئەوەی پرسی تواناسازی ئابوری ژن پێویستە پرسێکی جدی بێت لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان چونکە ژنان ڕووبەڕووی ئاستەنگی کارکردن دەبنەوە . بەتایبەتی لاوازی گەشەکردنی بازاڕی کار و کەرتی تایبەت کە لە ئێستادا ئاستەنگی بۆ هەردوو ڕەگەز دروستکردووە، بەڵام لەگەڵ بوونی ئاستەنگەکانیشدا دەبێت پرسی پرۆسەی کارکردن و دامەزراندنی ژن لە چوار چێوە ستراتیژەکانی کار لە هەرێمی کوردستان لە پێشینەی کار بێت،وپێویستی بە بڕیار و بیرکردنەوەی وورد هەیە لەسەر بنەمای بەڵگەکان،بە جۆرێک تەنها کار لەسەر زیادکردنی ژمارەی کارەکان بۆ ژن نەکرێت بەڵکو فەزا و شوێنی ئاسودە بۆ ژن فەراهەم بکرێت لەگەڵ بوونی بەردەوامی کار بۆ سەرجەم دانیشتوانی ڕەگەزی مێ لەم هەرێمەدا. کەواتە بۆ ئەوەی بڕیاری وورد و بابەتیانە بدرێت بۆ دەست خستنی کوالیتی بەرزی هەلی کاری بۆ ژن،پێویستی بە لێکۆڵینەوە و تویژینەوەی ئەکادیمی هەیە بۆ ئەوەی وەک بنەمایەک بێت بۆ سیاسەتی کارکردن لە حکومەتی هەرێمی کوردستان لەو پرسەدا،و هاوتەریب بێت لەگەڵ فەراهەمکردنی هەلی کار،لە هەمان کاتدا شوێنی کارکردنی سەلامەت وپاراستنی پێگەی کۆمەڵایەتی بۆ ژن دابین بکات و ژنان گەرنتی وەربگرن، لەلایەک ستراتیژەکان بۆ کەم کردنەوی بارگرانی چاودێری ماڵ و منداڵ لەسەر شانیان،و لە لایەکی دیکە پێدانی دەرفەتەکانی خوێندن و کارکردنیان بۆ فەراهەم بکات
دەکرێـت ئەو هەلی کارانەی کە لە بازارە نافەرمییەکاندا هەیە بگۆڕدرێت بۆ بازاڕی کاری فەرمی، بەتایبەتی بۆ ئەو پوستانەی کارکردن کەلە بازاڕی کار لە ئەمڕۆ دا شایستەی دارایی زۆری تێدایە بۆ ژنان، بۆ ئەوەی ئەوانیش هاوشێوەی پیاو دەست ڕاگەیشتنیان هەبێت و دەوڵەتیش پشتیوانی بکات لە هەنگاوەکانی بەفەرمی کردنی بازاڕ، بۆ ئەوەی دەرفەتەکان کە دەخرێتە بەردەم ژن بگۆڕدرێت بۆ کەرتی بەرهەمدار و هاوکاری گەشەی پیشەیی بۆ ژن .
لە کۆی گشتی ئەم پرۆسەیە ژنانیش دەتوانن هەنگاوی فراوانیان هەبێـت بۆ ئەوەی بتوانن بەشێکی کارا بن لە پرۆسەی گەشەپێدانی ئابوری گشتگیر بە لەبەرچاوگرتنی هەردوو ڕەگەز نێر ومێ وەک سەرچاوەوی مرۆیی.
لەبەرئەوە گرنگە دانپێدان بکرێت کە لە دۆخی هەرێمی کوردستاندا پرسی دامەزراندن و بەڕێوە بردنی بازاڕی کار پرسێکی گرنگە، و ئاشکرایە کە دەکرێت لە هەندێ باردا چ ژن و چ پیاو شکست بهێنن لەگەشەپێدانی ئابوری نیشتمانی ئەویش بەهۆی سەرهەڵدانی ژینگەیەکی نادادپەروەر و نەپارێزراو لە گەشە کردنی کاردا بە تایبەتی لە کەرتی تایبەتدا.
باشتر وایە لە پرۆسەی بە هێزکردنی ئابووری بۆ ژن ڕەنگدانەوەی بەرژەوەندیەکان خودی ژن تێدا بێت، بۆ نموونە لە بری ئەوەی تەنها بیر لەوە بکرێتەوە یارمەتی ژنانی خاوەنکار بدرێت لە هەرێمی کوردستاندا،پێویستە حکومەت میکانیزمی پشتگیری کردن و بەرەو پێشچونی کلتووری بازرگانی خێزانی برەو پێ بدات، بۆ ئەوەی هەموو ئەندامانی خێزانەکان بە پێی ئەو دەرفەتەی بۆ یان دەڕەخسێت لە هەرێمی کوردستان بەشداربوونی یەکسانیان هەبێت لە گەشەپێدانی بازرگانی گشتگیردا، چونکە زۆرێک لە پسپۆرانی بواری ئابووری ئەوەیان خستۆتەڕوو کە بزنسە سەرکەوتووە خێزانیەکان دەتوانن ببنە مۆدێلێک لە داهاتوی خێزاندا بەجۆرێک ڕۆڵی سەرکردایەتی لە بازرگانی ناو خێزاندا بۆ ژن پەسەند بکات و هەلێکی کاریگەریش بێت بۆ ئەوەی ژن بتوانێت گۆڕانکاری لە پێگەو ڕۆڵی خۆی بکات چ لەناو خێزان یان لە کۆمەڵگا بێت کە دواتر خۆی لە زیادکردنی بەرهەم دەبینێتەوە . کەواتە لەکۆی گشتی پرۆسەی بەهێزکردنی ژن لە بواری ئابووریدا پێویستە حکومەت هەنگاو بە هەنگاو کار لەسەر گۆڕینی کەرتە ئابوری یە نافەرمی یەکان بکات بۆ کەرتی فەرمی، بە تایبەتی لە بوارەکانی کشتوکاڵ و پیشەسازی کە باشترین هەلی کاری تێدایە بۆ ژن، لەگەڵ هاندانی ژنان بۆ ئەوەی توانای گەیشتیان هەبێت بۆ خۆ تۆمارکردنی فەرمی لە کارەکانیاندا بۆ ئەوەی بتوانن دەست ڕاگەیشتنیان هەبێت بۆ بازاڕە ناوخۆیی و نیشتمانی و نێودەوڵەتیەکان،کە ئەمەش پێویستی بە دەرفەت هەیە بۆ ئەوەی ژن بتوانێت بە ئاسانی دەستی بگات بە خزمەتگوزاریەکان لەوبوارەدا.لە بەر رۆشنایی تواناسازی ئابووری ژن و سوود وەرگرتن لە سەرچاوە گشتییەکانی وەک وەرگرتنی ڕاهێنان و پراکتیکەکردنی کار پێویستە بۆ ژن بۆ ئەوەی شارەزای هەبێت لەسەرکاراکردنی ڕۆڵی سەرکردایەتی کردنی لە بازاڕی کارداو بڕیاردەرێکی کاراش بێت لەو بوارەدا، گرنگ نی یە لە کەرتی تایبەت یان کەرتی حکومی بێت، چونکە لە هەردوو باردا پێویستی بە بونیادنانی تواناکانی هەیە بەشێوەیەکی دروست بۆ ئەوەی لە سیاسەتی مانەوەی هێزی کاردا پشتگیری لێ بکرێت . وە بۆ دڵنیابونەوەش لە یەکسانی ڕەخساندن لە هەلی کار لە نێوان ژن و پیاواندا، پێویستی بە شیکاری وورد هەیە بە تایبەتی وەک لەسەرەوە ئاماژەی پێ کراوە ئەویش چۆنێتی بونیادنانی پیشەیی ژنە کە ڕێگە دەدات بۆ ئەوەی ژن لە تواناسازی ئابوری بەردەوام بێت، و زۆر جاریش حکومەت ئەو ئەرکەی دەکەوێتە ئەستۆ کە بونیادنانی سیستەمێکی یەکگرتوو، لەگەڵ تەرخانکردنی بودجە و سەرچاوەی پێویست بۆ بەرەو پێشچونی پرۆسەی تواناسازی ئابوری، بەمەبەستی داڕشتنی سیاسەتێکی ئابوری بە هێز بۆ ژن، و پێشکەش کردنی خزمەت گوزاریەکان بۆ ئەو دۆزە، ئەویش لە رێگەی داهێنان لە دۆزینەوەی بژاردەکان بۆ بەهێزکردنی پێگەی ئابوری ژن لە هەرێمی کوردستاندا، لە چوار چێوەی داڕشتنی پاراستنی یاسایی زیاتر بۆ ژن و زیادکردنی دەرفەتەکان، و دەست نیشانکردنی ڕاستەوخۆی ئاستەنگ و بەربەستەکان کە ڕێگرن لەبەردەم دەسەڵاتی گشتی چ لە ئاستی نیشتمانی وە چ لە ئاستی ناوخۆیی بێت . ئەوەیش لە رێگەی چاودێریکردنی بەردەوام و دیراسەکردن بۆ دۆسیە یاساییەکانی ژن بکرێت بۆ ئەوەی حکومەت لە سیستەمی یاسایی ئاگادار بکرێتەوە، وە دەکرێت قورسایی ئەم چاودێری و دیراسەکردنە بکەوێتە ئەستۆی کۆمسێونە یاسایی یەکان لە دۆسیەکانی دادگادا کە لەلایەن هەردوو دامەزراوەی فەرمی و نا فەرمی دا . بۆ زیاتر کارابوونی ئەم پرسە پێویستە دەرفەتی زیاتر بۆ گفتوگۆ کردن لەسەر گەرەنتی پاراستنی یاسایی ژن بکرێـت، بە جۆرێک باس لە میکانیزمەکانی دەست گەیشتنی ژن بە ئامرازەکانی هاوکاری و سەنتەرەکانی پەیوەندی کردن بکرێت، و بتوانێت ڕاوێژ لەگەڵ لایەنی پسپۆر بکات کە دەکرێت ئەو لایەنانەش بوارەکانی دەروونناسی و پسپۆڕانی یاسایی بگرێتەوە،کە پێویستە شارەزا و کارامەییەکانی ئەم لایەنانەش چڕ بکرێتەوە بۆ ئەوەی بتوانن یارمەتی ژن بدەن لە چارەسەرکردنی کێشە کەسی یەکان، بەمەبەستی دروست کردنی متمانەی ژن بە سیستەمی دادوەری فەرمی و دڵنیا ببنەوە لەوەی کە یاسا و دادگاکان لە پراکتیکدان بۆ پاراستنی ژن و پێدانی مافی یەکسان، بیگومان ئەمەش پێویستی بە بونیادنانی توانای پیشەی دادوەر و پۆلیسە فەرمانبەرەکان هەیە لە ئاستی پارێزگا و ناوچە خۆجێیەکاندا.
پێگەی ژن لە ئابووی عێراقدا
بە پێ ئەو داتایانەی کە تا ئێستا بەردەستە ژمارەی دانیشتوانی ڕەگەزی مێ لە کۆمەڵگای عێراقی و بەهەرێمی کوردستانیشەوە نزیکەی 49،7 % پێک دەهێنێت کە نزیکەی (000 000 20) بیست ملێون ژن دەکات لەسەرتاسەری وڵاتدا، بەڵام هێشتا دەرفەتەکان لە بازاڕی کاردا بۆ ژنان سنوور دارە و بەپێ ی ئامارەکانی وەزارەتی پلان دانانی عێراقی لە ساڵی (2021- 2022 ) ڕێژەی کارکردنی ژن لەکەرتی تایبەت و کەرتی گشتی 15 % تێپەڕ ناکات کە نزیکەی یەک ملێون (000 000 1) ژن دەکات، هەروەها ڕێژەی بێ کاری لە نێوان ژناندا 28. 21% کە دەکاتە دوو هێندەی ڕێژەی بێکاری لە نێو پیاواندا لە عێراقدا و دەکاتە 14.7 %، وە زۆرترین کاتی کارکردن زیاتر لە شەست کاتژمێر لە هەفتەیەکدا بۆ ڕەگەزی نێر 19.8 % بەراورد بە ڕەگەزی مێ 3.1 %.
هەر لە ڕوانگەی ئەو ڕووپێویەی کەکراوە ڕێژەی ڕەگەزی نێر بۆ کارکردن لە عێراق 86.6 % بەرامبەر بە ڕەگەزی مێ 13.4 %، و ڕێژەی هەژاری لەپارێزگاکانی هەرێمی کوردستان دەکاتە 12.5 % بە بەراورد بە ناوچەکانی عێراق کە 40 % کە دەکاتە نزیکەی 12 ملیۆن هاوڵاتی عێراقی کە لە ژێر هێڵی هەژاریدان، زۆرێک لەتویژینەوەکانیش سەرهەڵدانی زیادبونی ڕێژەی بێکاری لە عێراق دەگەڕێننەوە بۆ سەرهەڵدانی پەتای کۆرۆنا وکەرەنتینە بوونی هاووڵاتیان کە کاریگەری گەورەی هەبوو لەسەر چالاکیە ئابووریەکان لە بازاڕی کار دا لە عێراق و هەرێمی کوردستان.
بەپێی ڕوو پێوەیە جیهانیەکان کەلەلایەن بانکی نێودەوڵەتی جیهان ئەنجامدراوە عێراق بە پلەی سێیەم نزمترین ووڵات دێت، لەکۆی 189 ووڵات بۆ کەمی بوونی ژن لە بازاڕی کاردا و وە بەپلەی یەکەمیش دێت لە نێو وڵاتانی ناوچەکە بۆ نزمترین ڕێژەی بەشداری ژن لە چالاکی ئابوریدا .