سیستەمی خوێندنی باڵا لە هەرێمی کوردستانی عێراق

د. سامان شاڵی
لە ساڵی 1992ەوە، کاتێک حکوومەتی هەرێمی کوردستان دامەزرا، سیستەمی خوێندنی باڵا لە هەرێمی کوردستانی عێراق هەردوو خاڵی بەهێز و لاوازی هەبووە. بەداخەوە سەرەڕای هەموو ئەو سەرچاوانەی کە ئەمڕۆ دەستیان پێ دەگات، خوێندنی باڵا لە ناوچەکەدا دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە. ئەمەی خوارەوە هەندێک لە خاڵە بەهێز و لاوازەکانی سیستەمی خوێندنی باڵای هەرێمی کوردستانە، هەروەها پێشنیارەکان لەسەر چۆنیەتی باشترکردنی:
خاڵە بەهێزەکانی:
١- فراوانکردنی دامەزراوەکان: هەرێمی کوردستان فراوانبوونێکی بەرچاوی لە دامەزراوەکانی خوێندنی باڵادا بینیوە، لەوانە زانکۆ و کۆلێژەکان و دامەزراوە تەکنیکییەکان، کە دەرفەت بۆ خوێندکارانی زیاتر دەڕەخسێنێت بۆ خوێندنی قۆناغی سێیەم.
٢- زمانی فێرکردن: لە زۆرێک لە دامەزراوەکانی خوێندنی باڵا، کۆرس بە زمانی کوردی و عەرەبی پێشکەش دەکرێت کە ڕێگە بە خوێندکاران دەدات بە زمانی ڕەسەنی خۆیان بخوێنن. هەروەها زمانی ئینگلیزی وەک زمانی زانستی نێودەوڵەتی بۆ لێکۆڵینەوە و بڵاوکردنەوە وانە دەڵێتەوە.
٣- بەشداریکردنی ژنان: بە بەراورد لەگەڵ هەرێمەکانی دیکەی عێراق، هەرێمی کوردستان بەشدارییەکی زیاتری ژنانی هەیە لە خوێندنی باڵادا، ئەمەش ڕەنگدانەوەی هەوڵەکانە بۆ برەودان بە یەکسانی ڕەگەزی و بەهێزکردنی ژنان.
٤- نایابی ئەکادیمی: هەندێک لە زانکۆکانی هەرێمی کوردستان پێزانینیان بەدەستهێناوە بۆ دەستکەوتە ئەکادیمییەکانیان و بەرهەمی توێژینەوە لە بوارە تایبەتەکاندا.
٥- هاوکاری نێودەوڵەتی: زانکۆکانی هەرێم خەریکی هاوبەشی و هاوکاری بوون لەگەڵ زانکۆ و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، دەرفەتیان بۆ ئاڵوگۆڕی مامۆستایان و خوێندکاران، هاوکاری توێژینەوە، و بەرکەوتن بە دیدگا جیهانییەکان ڕەخساندووە.
٦- بایەخدان بە بوارە تایبەتەکان: بەشێک لە زانکۆ هەرێمییەکان پرۆگرامی تایبەتمەند و سەنتەری باشیان لە بواری ئەندازیاری و پزیشکی و نەوت و گازدا پەرەپێداوە، کە پێداویستییە تایبەتەکانی ئابووری و گەشەپێدانی هەرێم دابین دەکەن.
٧- لێکۆڵینەوە و بڵاوکراوەکان: چالاکییەکانی توێژینەوە و بڵاوکراوە ئەکادیمییەکان لە لایەن زانا و توێژەرانی سەر بە زانکۆکانی هەرێمی کوردستانەوە زیادی کردووە.
خاڵە لاوازەکان:
١- دڵنیایی جۆری: لە کاتێکدا کوالیتی نایاب زۆرن، کوالیتی گشتیی خوێندنی باڵا لە هەرێمی کوردستان دەتوانێت جیاواز بێت، لەگەڵ گۆڕان لە ستانداردەکانی وانەوتنەوە، ژێرخانی، و دامەزراوەی توێژینەوە لە جیهاندا.
٢- بڕوانامەی فاکەڵتی: ڕەنگە هەندێک لە دامەزراوەکان ڕووبەڕووی ئاستەنگ ببنەوە لە دامەزراندنی و مانەوەی ئەندامانی فاکەڵتی شارەزا بەرز، ئەمەش کاریگەری لەسەر کوالیتی خوێندن و بەرهەمی توێژینەوە دەبێت.
٣- بودجە و سەرچاوە: کەمیی بودجە و سەرچاوەی پێویست دەتوانێت ببێتە ڕێگر لە گەشەکردن و گەشەپێدانی دامەزراوەکانی خوێندنی باڵا، ئەمەش دەبێتە هۆی سنووردارکردنی ژێرخان و کەرەستە و هەلی توێژینەوە، بەتایبەتی لە زانکۆ حکوومەتییەکاندا.
٤- بەرهەمی سنوورداری توێژینەوە: توێژینەوە و پەرەپێدان لەوانەیە ڕووبەڕووی سنوورداربوونەوە ببنەوە، کە کاریگەری لەسەر دروستکردنی زانیاری نوێ و چارەی داهێنەرانە بۆ تەحەددیاتی ناوچەیی هەبێت. کوالیتی توێژینەوەکان لەو ئاستەدا نییە کە پێویستە بۆ گەشەپێدانی هەرێم لە ڕووی پزیشکی و پیشەسازی و کشتوکاڵی و ئەندازیاری و زانستییەوە.
٥- فەرهەنگی توێژینەوەی ناتەواو: لە کاتێکدا توێژینەوەکان لە زیادبووندایە، فەرهەنگێکی توێژینەوەی بەهێزتر و جەختکردنەوە لەسەر بەرهەمە کوالیتیەکانی توێژینەوە پێویستە بۆ بەشداریکردن لە پێشکەوتنی ئەکادیمی و گەشەپێدانی ناوچەیی.
٦- کۆچی بەهرەمەندەکان: ئەکادیمییە بەهرەمەندەکان و توێژەران و خوێندکاران لەوانەیە بەدوای دەرفەتدا بگەڕێن لە دەرەوەی وڵات بەهۆی سنوورداربوونی هەلی پیشەیی و هەلی توێژینەوە و ئازادی ئەکادیمی لە ناوچەکەدا.
٧- هاوکاری پیشەسازی بەس: هاوکاری نزیک لە نێوان زانکۆ و پیشەسازییەکان دەتوانێت توانای دامەزراندنی خوێندکاران بەرز بکاتەوە و پرۆگرامە ئەکادیمییەکان لەگەڵ داواکارییەکانی جیهانی ڕاستەقینەدا بگونجێنێت. ڕەنگە هەمیشە پرۆگرامی خوێندن لە هەندێک لە دامودەزگاکاندا لەگەڵ خواستەکانی بازاڕی کار و پیشەسازییەکاندا نەگونجێت و لە ئەنجامدا کەلێنی نێوان لێهاتوویی دەرچووان و پێداویستی خاوەنکارەکان دروست دەبێت، ئەمەش ڕێژەی بێکاری لە هەرێمدا زیاد دەکات.
٨- نیگەرانییە سیاسی و ئەمنییەکان: دەستوەردانی سیاسی دەبێتە توخمێکی ناسەقامگیری و کێشە ئەمنییەکان لە ناوچە فراوانەکەدا دەتوانن کاریگەری لەسەر چالاکییە ئەکادیمییەکان و هاوکاریی توێژینەوە و هاوبەشی نێودەوڵەتی هەبێت. هەندێک جار، کاریگەری لەسەر کاروباری زانکۆ هەیە، کە ئەگەری هەیە کاریگەری لەسەر ئازادی ئەکادیمی و سەربەخۆیی دامەزراوەیی لە هەموو ئاستەکاندا هەبێت.
٩- زانکۆ تایبەتەکان: هەندێک لە زانکۆ نوێیەکان دڵنیایی توندی کوالیتییان نییە و بازاڕیان بە دەرچووی ناشایستە لافاو دەبەن، بەو پێیەی هەموو خوێندکاران هەر کاتێک کرێی خوێندنی زانکۆیان داوە دەردەچن. بەداخەوە ڕێژەی دەرنەچوون لە خوێندکار لەو زانکۆیانە نزیکە لە سفر.
١٠- دانپێدانانی نێودەوڵەتی سنووردار: ڕەنگە هەندێک زانکۆ لە هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی بەرفراوان لە ئاستی نێودەوڵەتیدا دانپێدانانیان پێ نەکرێت، ئەمەش دەتوانێت کاریگەری لەسەر جووڵە و دامەزراندنی دەرچووانی دەرەوەی هەرێم هەبێت.
١١- نەبوونی هەماهەنگی لە نێوان وەزارەتەکانی خوێندنی باڵا و پلاندانان لە دیاریکردنی پێداویستی هەرێم بۆ دەرچوان لە هەموو بوارەکاندا، ئەمەش بووەتە هۆی زیادبوونی بەرچاوی بێکاری لە ژمارەی دەرچووانی زانکۆ لە هەرێمدا.
چۆنیەتی بەرزکردنەوەی ئاستی خوێندنی باڵا:
١- ڕاگرتنی دەستێوەردانی لایەنە سیاسییەکان لە کاروباری زانکۆکاندا.
٢- جێبەجێکردنی سیستەمی بڕواپێکراوی بەهێز بۆ باشترکردنی خوێندنی زانکۆکان.
3- جێبەجێکردنی ڕاهێنان بۆ سەرجەم کارمەندانی زانکۆ بۆ ئەوەی بیانهێننە سەر ستانداردە نێودەوڵەتییەکان.
٤- دابینکردنی بودجەی زیاتر بۆ زانکۆ حکوومەتییەکان بۆ ئەوەی ستانداردەکەیان بەرزبکەنەوە بۆ ئەوەی زیاتر ڕکابەری بکەن لەگەڵ زانکۆ ئەهلی و نێودەوڵەتیەکان بۆ بەدەستهێنانی ڕیزبەندی خۆیان.
٥- دامەزراندنی زانکۆی حکوومەتی نوێ بۆ یارمەتیدانی کەسانی کەم دەرامەت دەرفەتی خوێندنیان بۆ زانکۆ هەبێت یان داوا بکەن زانکۆ ئەهلیەکان ساڵانە 10%ی کورسییەکانیان بۆ خوێندکارانی کەم دەرامەت بە خۆڕایی وەربگرن.
٦- پێویستە حکوومەت سندوقێک دابین بکات بۆ باشترکردنی سەرجەم تاقیگە و کتێبخانە و بەشەناوخۆییەکانی زانکۆ حکوومەتییەکان و ئەمەش ئاستی توێژینەوە و زانستی بەرەوپێش دەبات.
٧- بەکارهێنانی تەکنەلۆجیای نوێ بۆ شێوازی وانەوتنەوە لە زانکۆکان بۆ باشترکردنی بیرکردنەوە و داهێنانی خوێندکاران لەبری ئەو وانە تەقلیدیانەی ئێستا لە زانکۆکان بەکاردەهێنرێن.
٨- پێویستە حکوومەت هەماهەنگی لەگەڵ کەرتی تایبەت و پێداویستییەکانیان بۆ دەرچووانی پسپۆڕی جیاواز هەبێت، ئەمەش دەبێتە هۆی پێشکەوتن و بوژانەوەی ئابوری و کەمکردنەوەی بێکاری لە هەرێمدا.
٩- پێویستە وەزارەتی خوێندنی باڵا لە نزیکەوە سەرپەرشتی زانکۆ و کۆلێژو و پەیمانگا ئەهلیەکان بکات لە هەموو ڕووەکانی وانەوتنەوە و دڵنیایی جۆری بە مەبەستی دەرچوونی خوێندکاران بە توانای ئەکادیمی بۆ خزمەتکردنی هەرێم لە هەمان کاتدا جەخت لەسەر ژمارەی دەرچووانی ناشارەزا به کاتەوە، ئەمەش کاریگەری لەسەر بازاڕ و بارگرانی لەسەر حکوومەت دروست ئەكات.
هەوڵەکان بۆ تێپەڕاندنی ئەم کەموکوڕیانە و باشترکردنی کوالیتی گشتیی خوێندنی باڵا لە هەرێمی کوردستان بەردەوامە. داڕێژەرانی سیاسەت و لایەنە پەیوەندیدارەکان لە کەرتی پەروەردەدا کاردەکەن بۆ باشترکردنی سیستەمەکە و بەرەوپێشبردنی کوالیتی ئەکادیمی و هاندانی توێژینەوە و داهێنان بە مەبەستی تێرکردنی داواکارییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکانی هەرێم. چارەکردنی ئەم پرسانە یارمەتیدەر دەبێت بۆ بەرهەمهێنانی هێزێکی کاری ڕاهێنراو و بەرەوپێشبردنی گەشەی ئابووری کۆمەڵایەتی لە هەرێمی کوردستان و عێراقدا.