مەشخەڵ كەوڵۆسی
ئەم ساڵی 2023 دەیەمین ساڵەی پێشكەشكردنی گەورەترین پرۆژەی بیناكردنی ژێرخانی ئابووری جیهانە كە سەرۆككۆماری چین “شی جینپینگ” لەساڵی 2013 بەناوی “دەستپێشخەری پشتوێنە و ڕێگا” بۆ دروستكردنی گەورەترین ڕایەڵەی پەیوەندی ئابووری و فەرهەنگی هاوسەنگ لەمێژووی مرۆڤایەتیدا پێشكەشی جیهانی كرد.
ئەوەی ڕاستی بێت، لەمێژوودا زۆرێك پرۆژە هەبوون و بۆ ماوەیەك توانیویانە ڕۆڵ بگێڕن، بۆنمونە وەك پرۆژەی مارشاڵ كە ئەمریكا بۆ سەرلەنوێ بوژاندنەوەی ئەورووپا پێشكەشی كرد.
بەڵام ئەوەی كە پرۆژەی گەورەی پشتوێنە و ڕێگا لەهەر پرۆژەیەكی تر جیادەكاتەوە، ئەوەیە كە ئەم پرۆژەیە لەڕووی قەبارە و ژمارەی بەشداربووان و ژمارەی ئەوانەی لێی سودمەند دەبن، گەورەترین پرۆژەیە كەبەدرێژایی مێژوو مرۆڤ لەسەر زەویدا جێبەجێیكردبێت.
پرۆژەی پشتوێنە و ڕێگا تاكو نوسینی ئەم چەند دێڕە، لانی كەم 160 دەوڵەتی جیهان تیایدا بەشدارن و بەگوێرەی سیستەمێكی پرۆتۆكۆلی هاوبەشی دوولایەنەو چەند لایەنە، پێكەوە گرێدراون. هاوكات پرۆژەكە چەندین دامەزراوەی جیهانی هێناوەتە كایەوە ” وەك ڕێكخراوی برێكس” كە دەبنە لێكەوتەی ڕاستەوخۆی ئەو پرۆژە جیهانییە.
بەبارێكی تریشدا، پرۆژەكە ئەوەندە گرنگ و چارەنوسسازە، ڕەنگە لەڕاستی دوورنەكەوینەوە ئەگەر بڵێین: زۆرینەی ڕەهای مرۆڤەكانی سەرزەوی، چاوەڕوانن سودێكی لێ وەربگرن، ئیدی بەڕاستەوخۆبێت، یان ناڕاستەوخۆ. زۆرینەی گۆشەو كەنارەكانی جیهان، وڵاتانی دوورەدەست و سەنتەر، باشور و باكوری زەوی، پریشكی ئەو پرۆژەیان بەركەوتووەو، بەجۆرێك لەجۆرەكان مامەڵەی لەگەڵ دەكەن.
لەكاتی قەیرانی كۆرۆنادا، كاتێ كە جیهان و زنجیرەكانی هاوردەكردن بەتەواوی تێكشكان و ڕاوەستان و جیهان و مۆدیلە ئابوورییەكەی ئیفلیج بوون، بیرۆكەتازەكانی هاوپێچی پرۆژەی پشتوێنە و ڕێگا توانییان فریای مرۆڤایەتی بكەون و، خەڵكی زۆرینەی جیهان لە قڕبوونی حەتمی بپارێزن.
لەیادی دەساڵەی پشتوێنە و ڕێگادا، لەچركەساتێكدا كە زۆرینەی وڵاتانی جیهان لەدانوستاندان بۆ پەیوەست بوون بەو پرۆژە گرنگە گەردوونییەوە، چین توانی كتێبی سپی پێشكەش بكات و، لەو تیۆرەدا زۆرێك لەچەمك و بەهاكانی سەردەمی نوێ ڕوون بكاتەوە.
ئێمە لەبەرگرنگی ئەو پرۆژە و بیرۆكەیە، زۆر بەگوشراوی تیشك دەخەینە سەری.
سەرەتا دەپرسین: چی دەزانیت دەربارەی كتێبی سپی چین؟ گرنگییەكەی چییە؟ بەهاكان و چەمكەكانی ناو تیۆرەكە چین؟
ئەقڵی ستراتیژی چینی، شانبەشانی پێشكەشكردنی پرۆژەی پشتوێنە و ڕێگا، چەندین پرۆژە و تیۆری گرنگی پێشكەش كردووە بۆ هێنانە كایەی زەمینەیەكی نوێی پێكەوە ژیان و پێكەوە كاركردنی وڵاتان و شارستانییەتە جیاوازەكانی مرۆڤ.
چینییەكان بڕوایان وایە ئەگەر پرۆژەی پشتوێنە و ڕێگا بۆ بوژاندنەوەی ئابووری و ژێرخانە گرنگەكانی جیهانی پێویست بێت، ئەوا بێگومان كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی پێویستی بە بەهای نوێی پێكەوە ژیان هەیە. ئیدی كاتی ئەوەیە شانبەشانی بوژانەوەی ئابووری، بوژانەوەی گیانی پێكەوە كاركردن و پێكەوە ژیان و هەماهەنگی شارستانیەتەكان بێتە كایەوە.
چۆن دەكرێت بەهاكان بەسەر هەموواندا دابەش بكرێن؟ چۆن دەتوانین سود لەهێز و لەقازانجی یەكتر وەربگرین؟ چۆن دەتوانین كەلتوری یەكتر سڕینەوەو، هاوكێشەی سفری لەپەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و لەپەیوەندی نێوان كۆمەڵگەو كەلتورە جیاوازەكان و گەلان و میللەتانی سەرزەوی لاوە بنێین و، كاربكەین بۆ ئەوەی هەمووان براوەبین؟.
بەم دواییانە كۆماری چین و ئەقڵی ستراتیژی پارتی كۆمۆنیستی چین، بیرۆكەیەكیان پێشكەش كرد بەناوی “كتێبی سپی” یان دەقێك بەناوی ” كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی خاوەنی یەك چارەنوسی هاوبەش، بیرۆكە و بیرۆكە و پێشنیارو كارەكانی چین لەداهاتوودا”
مەكتەبی ڕاگەیاندنی ناوەندی حیزبی كۆمۆنیستی چینی، ئەركی تیۆریزەكردن و چاپكردنی نوسخەی ئینگلیزی بیرۆكەكەی لەئەستۆگرتووە، لەحاڵی نوسینی ئەم چەند دێڕەدا، هێشتا بەشێوەی فەرمی دەقی نوسینەكە بە زمانەكانی تری دنیا، لەناویشیاندا بەزمانی عەرەبی بڵاونەكراوەتەوە.
بیرۆكەكە پێكهاتووە لە زیاتر لە 11 هەزار وشە كە هیچكام لەوشەكان، زیادەنین و بۆ دەستخستنە سەر برینەكانی كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی و هەولدان بۆ هێنانە كایەی ئایندەیەكی باشتر بۆ مرۆڤ، سەرجەم وشەكان پێویستن.
كتێبی سپی لەسەر ئەم تەوەرانە بەجیدی ڕادەوەستێت:
سەرەتا، لەچەند لاپەڕەی سەرەتادا باس لەزەمینەی بەرهەمهێنانی ئەو تیۆرە تازەیە دەكرێت.
هەرچی تەوەرەكانی تری پرۆژەكەیە، بەمجۆرەن:
یەكەم: مرۆڤایەتی لەدوو ڕیانێكدا.
دووەم: وەڵامدانەوەی بانگەوازی سەردەم و پلانڕێژی بۆ داهاتوو.
سێیەم: ڕەگە قووڵەكان لەنێو مێژوو نەریتە فەرهەنگییەكاندا.
چوارەم: ڕەوت و ڕێگە
پێنجەم: كارەكانی چین و بەشدارییەكانی
كۆتایی
لەنێو تیۆرەكەدا بەشێوەیەكی چڕوپڕ و بەگوشراوی تەواوی بابەتە هەستیار و چارەنوسسازەكانی ستەیجی ئەم جیهانە ڕوونكراونەتەوە. ئەڵبەت جەوهەر و ناوەڕۆك و داینەمۆی بابەتەكان و ئەو سیاسەت وڕەفتار و ئایدۆلۆژیا و دونیابینییانە باسكراون كە كێشەكانی جیهان بەرهەمدێنن، بەهیچ شێوەیەك كتێبی سپی نەچووە بەلای كێشە لاوەكی و بچوكەكاندا، بەڵكو ئەو پنتانەی توێژیوەتەوە، كە دەبنە دایكی كێشەكانی مرۆڤایەتی، وەكو مەسەلەی هاوكێشەی سفری كە ئێستا لەجیهاندا باوەو، بووەتە هۆكاری زۆرینەی كێشە و پێكدادانەكانی نێوان وڵاتانی دنیا.
پێشەكی بەو ڕستەیە دەستپێدەكات كە دەڵێت: لەم گەردوونەدا تەنها زەوی هەیە كە ئێمە لەسەری دەژین، زەوی بووەتە ژینگەی هاوبەشی مرۆڤ، بەڵام جێگەی داخە ئەو ژینگەیە ڕووبەڕووی كێشە و ئاریشەی زۆر قورس بووەتەوەو دەبێتەوە”.
لێرەدا و لەیەكەم ڕستەدا یەك تیۆری گرنگ و هاوبەش بۆ مرۆڤایەتی دێنێتە كایەوە كە ئەویش ژینگەی هاوبەشە. ژینگەی هاوبەش كەبریتییە لەزەوی، دایكی هەموو شارستانیەت و دەوڵەت و میللەتانی دنیایە، دەبێ پێكەوە بیپارێزین و كاربۆ ڕزگاركردنی بكەین لەو كێشە و ئاریشانەی كە دووچاریان بووە!.
لەپەنای ئەم چەمكەدا، سەرۆككۆماری چین دەساڵ لەمەوبەر لەمرۆڤایەتی پرسی: مرۆڤایەتی بەرەوكوێ دەڕوات؟.
بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە چارەنوسسازەش، چین بەهەموو توانا زەبەلاحە ئابووری و فەرهەنگییەكانی خۆیەوە، هاتە پێشەوەو، سەرقاڵی وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەیە.
سەرۆككۆماری چین لەو وتارەدا كە دەساڵ لەمەوبەر لە پەیمانگای مۆسكۆ خوێندییەوە، پێنج خاڵی دیاریكرد وەك تەوەری سەرەكی بۆ كاركردن، بەم تەرزەی لای خوارەوە:
یەكەم: پێویستە زەمینەی هەماهەنگی و هاوكاری نێوان وڵاتان دروست بكەین بەشێوەیەك هەموو وڵاتان بەیەكسانی مامەڵە لەگەڵ یەكتر بكەن.
دووەم: پێویستە ژینگەیەكی هێمنایەتی لەبار دروست بكەین كە تیایدا دادپەروەری هەبێت، دەبێ هەمووان پێكەوە كاربۆ دروستكردنی ئەو ئەمنییەتە بكەن و بەرژەوەندی خۆیشیانی تێدا ببیننەوە.
سێیەم: دەبێ گەشەپێدانی بەردەوام و هاوبەش بۆ هەمووان بەیەكسانی بسازێنین، دەبێ لەو پرۆسەی گەشەپێدانەدا هەموو وڵاتان و ناوچەكان و میللەتان بەبێ جیاوازی سودمەند ببن.
چوارەم: دەبێ درگای هەماهەنگی وهاوكاری و ئاڵوگۆڕی فەرهەنگی لەنێوان شارستانییەتەكان كراوەبێت. چونكە لەو ڕێگەیەوە ڕێزگرتنی یەكتر و قبوڵكردنی جیاوازییەكان لەنێوان شارستانیەت و فەرهەنگە جیاوازەكاندا دێتە كایەوە.
پێنجەم: پێویستە سیستەمێكی ژینگەیی وا دابڕێژین، كەتیایدا زەوی دایك و گەشەپێدانی سەوز لەسەری هەموو پاكێچەكانەوە بێت.
ئەمانە ئەو بەهایانەن كە دیپلۆماسیەتی چینی كار دەكات بۆ ئەوەی ببنە فەرهەنگی مامەڵەی نێوان وڵاتان و كەلتورە جیاوازەكان لە سەردەمی پشتوینە و ڕێگادا.
لەسەیركردنی وردی ئەم ڕەهەندانەوە، تێدەگەین ستراتیژەكە چوار بنەما و پایەی سەرەكی هەیە كە بریتین لەمانەی خوارەوە:
یەكەم: دەستپێشخەری پشتوێنە و ڕێگا وەك بنەمایەك بۆ گەشەپێدانی سەرزەوی.
دووەم: دەستپێشخەری گەشەپێدانی جیهان.
سێیەم: دەستپێشخەری ئاسایشی جیهان.
چوارەم: دەستپێشخەری شارستانیەتی جیهانی.
هەریەك لەم ڕەهەندانە تادێ زیاتر ورد دەكرێنەوە و لەماوەی دەیەی ڕابردوودا لەهەرسێ ئاستی، دوو قۆڵی نێوان دوو وڵات، ئاستی هەرێمایەتی نێوان چەند وڵاتێك “وەك وڵاتانی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا” لەگەڵ ئاستی جیهانی، كاری باشیان لەسەر كراوەو، ئاسەوارەكانیان بەڕوونی دەركەوتوون.
كتێبی سپی كە زادەی بیرێكی ستراتیژی و هاوسەنگ و هێمنی شارستانیەتی چینە، دەیەوێت بەگوێرەی چەند خاڵێكی سەرەكی هەم كێشەكان بەوردی دەستنیشان بكات، هەم ئەلتەرناتیڤی گونجاویش پێشكەش دەكات.
زۆر بەگوشراوی دەڵێم، دەستنیشانكردن و دانانی دنیابینی ڕێگاكانی چارەسەری ئاریشەكان، لەم خاڵانەدا خۆیان دەبیننەوە:
یەكەم: پشت بەیەكتر بەستن بەدرێژایی مێژوو ڕەوت و ڕێگەی نێوان مرۆڤەكان بووە.
دووەم: ئاریشە جیهانییەكان، پێویستیان بە وەڵامدانەوەیەكی جیهانی هەیە.
سێیەم: سەردەمی نوێ پێویستی بە بیرۆكە و پرۆژەی نوێیە!.
لەلایەكی ترەوە، ستەیجی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و پەیوەندی نێوان گەلان و نەتەوەكان، كەبەدەست ئاریشەی تێكشكێنەرەوە دەناڵێنێت و ئیرسی وڵاتانی داگیركەر و زلهێز شیرازەكەی تێكداوە، پێویستە بەڕۆحی سەردەمی نوێ، دەستكاری و ئەپدەیت بكرێتەوە.
ئەقڵی ستراتیژی چینی، چەند میحوەرێك بۆ دەستكاریكردنی ئەو ستەیجە ئاڵۆز و تێكگیراوە پێشنیار دەكات، كەبەكورتی ئەمانەی لای خوارەوەن:
یەكەم: هێنانە كایەی پێڕەوی نوێ بۆنێو پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان كە بگونجێت لەگەڵ سەردەمی نوێ.
دووەم: تیشك بخرێتە سەر سیماكانی حەوكەمە لەسەردەمی نوێدا.
سێیەم: كردنەوەی ئاسۆی نوێ بۆ ئاڵوگۆڕی نوێی جیهانی.
چوارەم: دیدگایەكی نوێ بۆ جیهانێكی باشتر.
لە سەردەمی نوێدا، پەیوەندییە ناهاوسەنگەكان دەستكاری دەكرێن، پێویستە هەمووان بەشداربن لە قازانج و پەیوەندیی هاوسەنگدا. دیپلۆماسیەتی چینی پێی وایە ناكرێ یاری سفری بەردەوام بێت و، لایەك وەك براوەی جەنگ ڕەفتار بكات و، هەموو شتێك بەرێت. لایەنە بچوك و هەژار و لاوازەكانیش، دۆڕاوبن.
لەپەیوەندی نێوان وڵاتان و گەلاندا، نابێ لایەنێك هەبێت هەست بكات دۆڕاوە، یان خەسڵەتەكانی لەدەستداوە، بەپێچەوانەوە پێویستە هەمووان براوەبن و كۆتایی بێت بە هاوكێشەی سفری.
دونیابینی چینی، پێی وایە زیرەكی دەستكرد، گەورەترین ئاریشەیە بۆ مرۆڤایەتی، پێویستە بەشێوەیەكی ئەقڵانی هەڵوێستەی لەسەر بكرێت، دەبێ بۆ ڕێنمونی كردنی ئەو پێشهاتە گرنگە، پرۆتۆكۆل و یاسا و ڕێسایی بڕیارلێدراو لە مەحفەلە جیهانییەكاندا گەڵالە بكرێت.
لایەكی دیكەشەوە، تایبەتمەندییە كەلتورییەكان، دەبێت مۆزاییكی جیهانی و شارستانیەتی مرۆڤ دەوڵەمەند بكەن، نەك ببنە هۆكاری سڕینەوەی كەلتورە لۆكاڵییەكان.
جیهانگیری ئابووری هەنگاوێكی زۆر گرنگی مرۆڤە، بەڵام خەوشی تێدایە، لایەنێك دەیەوێت هەژموونی خۆی بسەپێنێت و سیاسەتی خۆپارێزی و دروستكردنی بەربەست لەبەردەم بازرگانی و گەمارۆی تەكنەلۆژی پێڕەو دەكات.
هاوكات پێویستە مرۆڤ ئەوەش بزانێت كە پێشكەوتنی ئابووری و بەرهەمهێنانی كاڵایەكی زۆر كەلەمێژوودا نمونەی نەبووە، لەسەر حسابی ژینگە وزەوی بووە. ئێمە بۆ ئەوەی بژین، دەبێ ئەو هاوكێشەیە پێچەوانە بكەینەوە. لەوەشدا هەمووان براوە دەبین و زەوییەكی سەوز و ژینگەیەكی جوان بۆ نەوەكانی ئایندە بەجێ دەهێڵین.