زكری موسا
مانگی دیسامبەری 2002 لە شاری لەندەن ئۆپۆزیسیۆنی عێراقی لە چوارچێوەی ئامادەكارییەكان بۆ ڕووخاندنی ڕژێمی پێشووی عێراق كۆنگرەی خۆی بەست. بەشێكی زۆری ئەوانەی بەشداری كۆنگرەكە بوون دواتر خۆیان و میراتگرانیان بوون بە دەستەڵاتداری عێراق. كۆنگرەكە بەیاننامەیەكی مێژوویی لەسەر وێنەی داهاتووی عێراق بڵاو كردەوە.
لە خاڵی دوومی بەیاننامەكە عێراق بەمشێوەیە پێناسە كراوە: “عێراق (بۆ سەرجەم عێراقییەكان) دەوڵەتێكی دیموكراسی، پەرلەمانیی فرەیی فیدراڵە و، لە ڕوانگای پشتبەستن بە چەمكی مرۆیی و شارستانی و هاوڵاتیبوون لە عێراقێكی بونیادنراودا لەسەر بنەمای جیاوازینەكردن بە هۆی بنەچە یان ئایین یان ڕەگەز یان مەزهەب، كۆنگرە جەخت لەسەر گرینگیی دانانی دەستوورێكی هەمیشەیی بۆ وڵات دەكاتەوە كە تێیدا ڕەچاوی پێكهاتەکانی گەلی عێراق بكرێ و دەستەڵاتەكانی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری لە یەك جیا بكرێتەوە و، پابەند بێ بە سەروەریی یاسا و پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و ئازادییە گشتی و تایبەتەكان و ڕێزیش لە دامودەزگاكانی كۆمەڵگای مەدەنی بگرێ”.
لە خاڵی هەشتەمی بەیاننامەكەدا ددان بە نەهامەتی و ئازارەكانی گەلی كوردستان نراوە و دەڵێ: ” لەپڕۆسەی ئەنفالی بەدناو كە زیاتر لە 180 هەزار هاووڵاتی بێسەروشوێن کران، سەرباری هەشت هەزار بارزانی و پێنج هەزار فەیلی و پێنج هەزار كەس لە دانیشتوانی هەڵەبجە، هەروەها وێرانكردنی هەزاران گوند و شارۆچكە، ئەو کارانەی كە ویژدانی جیهانیان هەژاند. كۆنگرە داوای دانانی كۆتاییەك بۆ ئەم سیاسەتە توندوتیژانە دەکات، لە هەمان كاتیشدا جەخت لەسەر ئاشكراكردنی چارەنووسی قوربانیان و ڕێزگرتن لە گیانیان و قەرەبووكردنەوەی كەسوكاریان دەكاتەوە، بەرامبەر بەو زیانە گەورانەی بەریان كەوتووە، هەروەها داوای بونیادنانەوەی هەموو ئەوەی لەلایەن ڕژێمەوە وێران كراوە و، كار لەسەر ئەوە بكرێ كە ئەنجامدەرانی ئەو تاوانانە ڕاپێچی بەردەم دادگا نێودەوڵەتییەكان بكرێن”.
لە خاڵی نۆیەمیشدا لایەنە دەستەڵاتدارەكانی ئێستای عێراق كە ئەوسا ئۆپۆزیسیۆن بوون لەبارەی ناوچە كوردستانییەكان دەڵێن: “پرۆتستۆی ڕاگواستنی زۆرەملێ و پاكتاوی ڕەگەزی و بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی و گۆڕینی ناسنامە و واقیعی نەتەوەییی ناوچەكانی كەركووك و مەخموور و خانەقین و شنگال و شێخان و زمار و مەندەلی و ناوچەكانی دیكەی هاوشێوە دەكەین، هەروەها داوای نەهێشتنی ئاسەوارەكانی دەكەن”.
بەشداربوانی كۆنگرەكە لە خاڵی دەیەمی بەیاننامەكەی خۆیان ئەوها باسی گەلی كوردستان دەكەن: “كۆنگرە ڕێزی بۆ گەلی كوردستان و ئیرادەی ئازادانەی لە بژاردەی شێوازی گونجاو بۆ هاوبەشی لەگەڵ ڕۆڵەكانی یەك نیشتیمان دەربڕی. كۆنگرە لەسەر ئەزموونەكانی سیستمی فیدراڵی هەڵوەستەی كرد و پێداگری کرد لەسەر یەكێتیی عێراق و پێكەوەژیانی نێوان نەتەوەكانی لەسەر بنەمای یەكێتیی ئارەزوومەندانە. هەروەها جەختی کردەوە لە جێبەجێكردنی داواكارییە ڕەواكانی گەلی كوردستان و نەهێشتنی هەموو سیماكانی چەوساندنەوە و بنبڕكردن، بە گوێرەی بنەمای یاسای نێودەوڵەتی كە دان دەنێ بە مافی دیاریكردنی چارەنووس و دووپاتكردنەوەی گیانی برایەتی و یەكێتی و هاوبەشی لە نیشتماندا”.
بەیاننامەكەی ئۆپۆزیسیۆنی عێراقی لە لەندەن دیكۆمێنتێكی گرنگی مێژوویی و سیاسییە و ددانپێدانانێكی ئاشكرایە بە مافە سیاسی و مێژووییەكانی گەلی كوردستان كە وەك گەل و نەتەوەیەكی سەربەست بەشێوەیەكی ئارزوومەندانە بەشداری لە عێراقی فیدڕاڵدا دەكات و دەبێ مافەكانی بەپێی یاسا مسۆگەر بكرێن.
دەستووری ساڵی 2005 یش بە ڕوونی ددان بە مافەكانی گەلی كوردستان دەنێت و جەخت لە شەراكەت و یەكێتیی ئارزوومەندانە و پابەندبوون بە بەها دیموكراتییەكان و سڕینەوەی (ئاسەوارەكانی سەردەمی پێشوو لەدژی گەلی كوردستان) دەكات. ڕاستە دەستووری عێراقی وەڵامدەرەوەی بەشێكی كەمی خەم و قوربانیەكانی گەلی كوردستانە بەڵام لەڕووی سیاسی و مێژووییەوە دەستكەوتێكی گرنگە بۆ خەڵكی كوردستان كە لەو ناوچە پڕ لە كێشمەكێش و نكۆلیكاركەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدیهاتووە. دیوی هەرە گرنگی بەیاننامەكەی ئۆپۆزیسیۆنی عێراقی و دەستوور بڕوابوون و ئیمزا و ددانپێدانانی هێزە سیاسیەكان و خودی عێراق وەك دەوڵەتە، بە مافەكانی گەلی كوردستان.
دوای بیست ساڵ، ئێستا پەشیمانبوونەوەی دەستەڵاتدارنی عێراق لەو بنەما و تێكست و پڕەنسیپانە دەبیندرێت كە دەكرا ببێتە هەوێنی دروستبوونی دەوڵەتێكی سەقامگیر و پێشكەوتوو و نموونەیەك بۆ جیهان و ناوچەكە. پەشیمانبوونەوە هەیە لە فیدڕاڵیزم و ئەو خاڵانەی پەیوەستن بە مافەكانی خەڵكی كوردستان. پەشیمانبوونەوە هەیە لەوەی قەربووی خەڵكی كوردستان بكرێت و ئاسەواری كارەساتەكانی پێشوو بسڕێنەوە. لەوەش بترازێ حەز هەیە بۆ ئەوەی هەرێمی كوردستان وەك خاك و خەڵك و كیانیش نەمێنێ و تاییفەگەری و ناوەندخوازی و شوێنكەوتووبوون بەسەر كوردستاندا بسەپێندرێت. تەونانەت لەوەش زیاتر بنەماكانی مافی ژیانێكی ئاسایی و هاووڵاتیبوونیش بە خەڵكی كوردستان ڕەوا نەبیندرێت.
سەرەتای ئەو پەشیمانبوونەوە و هەوڵدان بۆ دەستەمۆكردنی كوردستان لە 2007ـەوە دەستی پێكرد و ڕووداو و پەرەسەندنەكانی دواتر هەتا ئێستا مەعرووفن و هەموو كەسێكی هۆشیار باش دەیزانێت. تایفەگەری و مەیلی فراوانخوازی و گەندەڵی و دەستوەردانی جیرانەكان و نەبوونی سەربەخۆیی و سەروەریی سیاسی و هەروەها پەندوەرنەگرتن لە كارەساتەكانی ڕابردوو، هانی دەستەڵاتدارانی عێراقی دا بەرەوە پەشیمانبوونەوە لە دەستوور و پێشێلكردنی ڕێككەوتنەكان مل بنێن و خەون بە لەناوبردنی دەستكەوتەكانی خەڵكی كوردستانەوە ببینن. لەبری شەراكەت و بنەماكانی عێراقی تازە و سەقامگیرخوازی، پشتیان بە فرتوفێڵ و ناڕاستگۆیی و لۆژیكی هاوكێشەی هێز بەست.
هەر عەقڵێكی ساخلەم و ویژدانێكی زیندوو بە باشی دەزانێت كە ئەم ملهوڕی و پێشێلكارییە هیچ جۆرە سەقامگیری و بەختەوەری بۆ عێراق و خودی دەستەڵاتدارانی عێراق بەدی ناهێنێت. بەڵام لێرەدا خاڵێكی گرنگ و جێگەی داخ هەیە، ئەویش هەوڵدان بۆ قەناعەتپێهێنان بە خودی كوردە بۆ ئەوەی ئەویش لە دەستگرتن بە مافەكانی پەشیمان ببێتەوە. ئێستا هەوڵێكی چڕی سایكۆلۆژی و میدیایی بە هاودەستیی چەند لایەنێكی كوردی هەیە كە ڕەوایەتی بداتە پەشیمانییەكانی نەیارانی كوردستان و ئەو باوەڕە لای تاكی كوردستانی بڕسكێنێت كە پاشەكشەی نەیار لە مافەكانی گەلی كوردستان دروست و لەشوێن خۆیەتی. ئەوە ئێمەین كە هەڵەین و مافمان نیە و ئەوە ئەوانن كە ڕاستن و دەبێ باڵادەست و سەروەر بن بەسەر هەمووماندا. ئەوە ڕێك سەپاندنی لۆژیكی هاوكێشەی هێزە كە پێیوایە حەق و ڕاستی لەگەڵ بەهێز دایە و بێهێز دەبێ سەركز و بێئیرادە بێت.
بەداخەوە ئەم لۆژیكە نادروستە كە ئاوسە بە گرێی خۆبەكەزانین لە لێدوان و نووسین و ڕای بەشێك لە سیاسی و نووسەر و میدیاكارانی كورد دەدیترێت. بەشێكیان سەركۆنەی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد و باسەكانی پەیوەست بە ناسنامە و خاك و كەرامەت دەكەن و دەڵێن ئەم بابەتانە بەسەرچوون و فریادەڕەس نین. بەشێكیان ناكۆكیی نێوان لایەنە كوردییەكان وەك بەڵگە دەهێننەوە بۆ ڕەوایەتیدان بە پەشیمانبوونەوە و بەشێكیشیان هەر لە بنەڕەتدا حەزیان لەوەیە با كوردستان نەمێنێ بۆ ئەوەی پارتی لاواز ببێت و نەمێنێت.
هەموو ئەو لێكدانەوە و پاساوهێنانەوانە بێ ئەرزشن و هیچ سوودێكی بۆ چارەنووس و بەرژەوەندیی هاووڵاتیان نیە و ڕووناكی و خێری بەدواوە ناهێت. ئێمە گەلێكی زوڵملێكراو و دابەشكراوین، ناسنامە و خاك و كەرامەت بۆ ئێمە مانای ژیان و مانەوە دەدات. ئەگەر خاك و ناسنامە گرنگ نین ئەدی بۆچی داگیركاران ئەوەندە هەستیارن بە خاك و ناسنامەیان؟ بۆچی ژووری عەمەلیات و ناوەندی لێكۆلینەوەی ستراتیژی و ئەمنی قەمییان هەیە؟ بۆچی خاك و سنوور و كەرامەت و وجوود بۆ ئەوان بەسەرچوو نیە، بەڵام بۆ كورد بەسەرچووە؟ ناكۆكیی نێوان لایەنەكانیش بابەتێكی ئاسایی ژیانی سیاسیە بەڵام ئەم ناكۆكییە دەبێ لە چوارچێوەی بڕوابوون بە كۆمەڵێك بەرژەوەندیی باڵا بێت كە دەبێ هەموومان بڕوامان پێی هەبێت. ئەوەی گرنگە كوردستانە كە لەسەرووی پارتی و حزبەكان و دەبێ بمێنێت. ناكۆكیی سیاسی پاساو نیە بۆ ئەوەی پشت لە بوون و مافی خۆت بكەیت.
ماوەتەوە بڵێین كە بەهێزیی مانای حەق و ڕاستی نیە. چارەنووسی ئینكار و تایفەگەری و توندڕۆیی و داگیركاری جا لەهەر چ ڕەنگ و قەوم و جیۆگرافیایەك بێت و چەندەش بخایێنێت، هەر لەناوچوون و شكستە. بەهێزیی لە بڕوابوون بە ئاشتی و مرۆڤسالاری و پێكەوەژیاندایە. بۆیە نەعرەتەی جەهل و داگیركاری و زوڵم نابێ بمانترسێنێت، ئەمانە كاتین و درەنگ یا زوو تێدەپەڕن و خامۆش دەبن. مێژوو تژییە لەو نموونانە كە دەبێ سوودی لێ ببینین.