زكری موسا
لە بی بی سی هەواڵێكم خوێندەوە، باسی لەوە دەكرد كە ئەنجوومەنی ئاسایشی ڕێكخراوەی نەتەوە یەكگرتووەكان دانیشتنێكی لەبارەی ژیریی دەستكرد یان زیرەكیی دەستكرد هەیە. دانیشتنەكە بۆ هەڵسەنگاندنی ئەو نیگەرانیانەیە كە لەبارەی ژیریی دەستكردەوە مێشكی زانایان و كۆمەڵناسان و پیاوانی ئایینی و سیاسیەكانی بەخۆوە سەرقاڵ كردووە و وەك هەڕەشەیەكی جیددی لەسەر شارستانەتیی مرۆڤایەتی لێكی دەدەنەوە. مەترسی، یان سوودەكانی ژیریی دەستكرد فرەڕەهەند و ئاڵۆز و بەرفراوانە.
لە ڕاستیدا قسەكردن لەسەر ئەو بابەتە پسپۆڕی و لێزانینی گەرەكە و كاری كەسانی شارەزایە. بەڵام مەبەستم لە ئاماژەدان بە بابەتی ژیریی دەستكرد تەنیا بیرهێنانەوەی ئەوەیە ئێمە لە جیهانێكدا دەژیین كە تژییە لە گۆڕانكاری و خێرایی سەرسووڕهێنەر كە تەنانەت دەرفەتی ئەوەشمان نابێت خۆمانیان لەگەڵ ڕابێنین. هەر بەم پێیەش، ئەگەر جاران ئاستی ژیان لەنێوان میللەتان جیاوازیی هەبووبێت، بە دڵنیاییەوە لە ئایندەدا ئەو جیاوازییە دە هێندە و بگرە زیاتریش دەبێت.
سەدەی بیستەم سەدەی ململانێی نێوان هێزەكان و ئایدیۆلۆژیا جیاوازەكان بوو. شكستی نازیسم لە ناوەڕاستی سەدەی
بیستەم وای كرد جیهان بەسەر دوو بەرەی كۆمۆنیزم و لیبرالیزمدا دابەش ببێت. دواتر ڕووخانی سۆڤییەت لە سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی بیستەم، ئەو قەناعەتەی لای زۆربەی جیهانیان دروستكرد كە ئیتر ئەوە لیبرالیزم و مۆدیلی ژیانی ڕۆژئاواییە بەختەوەری بۆ مرۆڤایەتیی بەدی دەهێنێت و فۆكۆیاما، ئەو باڵادەستیەی بەها ڕۆژئاواییەكانی بە كۆتایی مێژوو وەسف كرد. بەڵام سەدەی بیستویەك چیرۆكێكی تری وەخۆ هەڵگرتووە.
دێوزمەی تیرۆر و هەڕەشەی تێكچوونی ژینگە و پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆجیا و ژیانی دیجیتالی، بەهێزتربوونەوەی بەرەی ئیستبداد لە خۆرهەڵاتی جیهان پێمان دەڵێت تیۆرییەكەی فۆكۆیاما و كۆتایی مێژوو و جاڕی سەركەوتنی لیبرالیزم زۆر واقعبینانە نەبووە.
ئەمە بنەمایەكی زانستییە كە هەردەم ڕووداوە جیهانیەكان و هەڕەشە و دەرفەتە گەورەكان كاریگەریی لەسەر ڕووداوە هەرێمییەكان دادەنێن و ئەوانیش دواجار كاریگەرییان لەسەر سیاسەت و قاڵببەندییە لۆكاڵیەكان و فۆڕمی ژیانی تێكڕای دانیشتوانی جیهان دادەنێنن؛ تەنانەت لە دوورەدەستترین شوێنەكانیش. ئێمە ئێستا لە سەردەمی خێرایی و گۆڕانكارییە دراماتیكەكاندا دەژین. پتر لە هەر ساتێکی مێژوو، پێشبینیكردنەكان زەحمەتن، پلانەكان وەك پێویست بەڕێوە ناچن، ئێمە نازانین چی ڕوودەدات و ڕووداو و گۆڕانەكان بەرەو كوێمان دەبەن. ئێمە لە ڕاستیدا لە ئاڵۆزترین ساتەكانی مێژوودا
دەژیین. داهاتووی مرۆڤایەتی ئاوسە بە هەموو ئەگەرێك، لە برسییەتی و شەڕ و قڕبوون بگرە هەتا ئاشتی و فرەیی و
بەختەوەریی مرۆڤ. لایەنی خراپی ئەو دۆخە ئاڵۆزە ترسە، ئەویش ترس لە داهاتوو..
لەوەی كە بوونت بكەوێتە ژێر هەڕەشە یان لە كاروانی مرۆڤایەتی دوا بكەویت، یانیش بكەویتە چوارچێوەی گەلە هەرە هەژار و پەراوێزخراوەكان. ئەو ترسە لە هەموو وڵاتێكدا هەیە. شەڕی ئۆكرانیا و دەرئەنجامەكانی تەنگی بە ئەوروپییەكان هەڵچنیوە. تێكچوونی ژینگە و وشكەساڵی و بەهێزبوونەوەی ڕژێمە سەرکوتکەرەکان و توندڕۆیی ئایینی و نەتەوەیی و ڕاگەیاندن و سۆشیاڵمێدیای پڕ لە ئاشوب و بەمدوایانەش ژیریی دەستكرد، بەسەریەكەوە كەشێكی وای خوڵقاندووە مرۆڤ دوچاری پەرێشانی و ترسان
لە داهاتووی خۆی ببێت . لایەنێكی نیگەتیڤی ئەو دۆخە تازەیە، دەركەوتنی دووبارەی لۆجیكی هێز، یان گەڕانەوەی بنەماكانی یاسای دارستانە
لە پەیوەندیی نێوان دەوڵەتان و میللەتان، بە تایبەتیش كە ئێستا ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و لەسەرووی ئەوانیشەوە نەتەوە یەكگرتووەكان بێدەستەڵات و لاوازن و ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕۆڵیان لە هاوكێشەكان و یەكلاییكردنەوەی كێشەكان كەمتر دەبێت.
بمانەوێ یان نا لۆجیكی هێز بڕیاری كۆتایی لەسەر پەیوەندییەكان دەدات. پرسیاری جەوهەری لێرەدا ئەوەیە چارەنووسی وڵاتە هەژار و بێهێزەكان لە ئایندەدا چی دەبێت؟ بەپێی هەموو لێكدانەوەكان وڵاتە هەژارەكان و پەراوێزنشینەكانی جیهان لەگەڵ كێشەی زۆر گەورە دەستەویەخە دەبن. هەر شەپۆڵێكی گەورە لە ئاستی جیهان لە بوارە جۆراوجۆرەكانی سیاسی و ئابووری و جیۆگرافی و ژینگەیی و زانستی و تەنانەت كولتووریش ڕوو بدات، بێهێزەكان زیانمەندی یەكەم دەبن. لەو میانەدا چارەنووسی گەلی كوردستان بەداخەوە زۆر تەمومژاوی و ناڕوونە.
ئەگەر میللەتانی هەژار سیادە و پاسپۆرت و گەیت و نوێنەرایەتی و باڵوێزخانەیان هەبێت و بیانەوێ وەك پەرژینێك بۆ ئەگەرە تاریك و تاڵەكانی داهاتوو بەكاری بێنن، خۆ كوردستان ئەوانەشی نییە. زلهێزەكان و خودی كوردیش بەرانبەر بە كورد ستەمكار بوون. ئەوان هۆكار بوون لەوەی كورد دەوڵەتی نەبێت.
ئەمە چیرۆكێكی ڕوون و دوورودرێژە و هەموومان بە باشی دەیزانین. بەڵام پرسیاری گرنگ ئەوەیە كورد و كوردستان بۆ ئەو داهاتووە پڕ لە دەرفەت و مەترسییە دەبێ چی بكەن؟ هەر لەو نووسینەدا باسی لۆجیكی هێز كرا كە لە هەموو هاوكێشەیەكدا قسەی خۆی هەیە. بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی شەپۆلە گەورەكانی ئایندە دەبێ كوردستان خۆی ئامادە بكات و بەهێز ببێت. مەبەست لە بەهێزبوون ئەوە نییە مووشەك و زرێپۆش و بۆمبی هەبێت.
ئێمە ئەگەر بمانەوێ پشت بە چەك ببەستین بە دڵنیاییەوە ناتوانین لەگەڵ نەیار و دراوسێکانماندا براوەی لۆجیكی هێز بین. كوردستان دەبێ پشت بە سەرچاوی تری هێز ببەستێت كە ڕەسەن و كاریگەرن و دەبنە هۆی بەهێزبوونی مرۆڤی كوردستانی.
هەرێمی كوردستان حاڵیحازر نوێنەرایەتیی دۆزی گەلی كوردستان دەكات. بۆ گەلێكی شەست ملیۆنی تاكە هیوایە، بۆیە هەرێمی كوردستان قەوارەیەكی زۆر پڕبەهایە و دەبێ بپارێزرێت و بەهێز بكرێت. سەرچاویەكی گرنگی بەهێزیی هەرێمی كوردستان شەرعیەتە، پێویستە لە هەرێمی كوردستاندا پرۆسەی دیموكراسی و هەڵبژاردنەكان بە هیچ شێوەیەك نەوەستن. چەندە شەرعیەت و دیموكراسی و بەشداریی گەل لە ژیانی سیاسیدا بەهێز بن، ئەوەندەش هەرێمی كوردستان بەهێز دەبێت و دەتوانێت خاوەن قسە بێت. دیموكراتیبوون و پابەندبوون بە بنەماكانی شەرعیەت لە ناوچەیەكی گرژ و نادیموكراتیی وەك خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، پێگە و هێز دەبەخشێتە كوردستان لەچاو دەوروبەری. سەرچاوەیەكی تری هێز لە هەرێمی كوردستان دامەزراوەكانن؛ پێویستە لە توانایی دامەزراوە ئەساسییەكانی كوردستان كەم نەكرێتەوە بەڵكو بەهێزتر بكرێن و ببنە ئامرازێك بۆ بەهێزبوونی كوردستان، لە تەك ئەوەشدا دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەبێ ڕەنگ و ڕووی ڕاستەقینە وەربگرن.
كۆڵەکەی سێیەمی بەهێزبوونی هەرێمی كوردستان، بەهێزبوونی هاووڵاتییانی كوردستانە. هاووڵاتی یەكە و ئاڵقەی
یەكەمی كۆمەڵگەیە. هەر وڵاتێك هاووڵاتییانی بەهێز و خوێندەوار و تەندروست و هوشیار بن، ئەرك و مافەكانیان بە باشی دەناسن، بێگومان وڵاتەكە بەهێزتر دەبێت و باشتر دەتوانێ بەڕووی تەحەددیات و هەڕەشەكانی داهاتوو بوەستێت و باشتریش دەتوانێ سوود لە دەرفەتەكان وەربگرێت.
خاڵی چوارەم و كۆتایی دەكەوێتە سەر شانی لایەنە سیاسییەكان، جیاوازیی بیروڕا و ڕەنگاوڕەنگی دیاردەیەكی تەندروستە. بەڵام دەبێ لایەنە سیاسییەكان لەگەڵ ناكۆكییەكانیان، بڕواشیان بە كۆمەڵێك هێڵ و پرەنسیپی گشتی بێت كە مان و نەمانی وڵاتی پێوە بەندە. بەداخەوە بەشێكی زۆری لایەنە سیاسییەكان زۆر لۆكاڵی و كاتی و سنووردار بیر دەكەنەوە. دەبێ تۆزێك سەریان هەڵببڕن و ئاسۆكان و هەڕەشەكان ببینن و ستراتیجی بیر بكەنەوە و وریای شەپۆلەكانی
ئایندە بن كە ڕەحم بەوانە ناكەن بچووك بیر دەكەنەوە.