د. سامان شاڵى
بۆ بەدەســـتهێنانی متمانەی خەڵک، وەزارەتی دارایی دەتوانێت چەند هەنگاو و دەستپێشخەرییەک بنێت بۆ نیشاندانی شـــەفافیەت و لێپرســـینەوە و بەڕێوەبردنی کاریگەرانەی سامانی گشـــتی. ئەگەر خەڵک متمانەی بە وەزارەتی دارایی لەدەست بدات، مانای وایە متمانە بە کابینەی گشتی لەدەست دەدات. لێرەدا چەند ڕێگایەک دەخەینەڕوو کە وەزارەت
دەتوانێت کاربکات بۆ بەدەستهێنانی متمانە: 1. . پرۆســـەی بودجەی کراوە و شـــەفاف: پێویســـتە وەزارەت خەریکی پرۆســـەی بودجەی کراوە و بەشدارانە بێت. شـــەفافیەت بریتییە لە داوای زانیاری گشـــتی، ڕاوێژکردن لەگەڵ لایەنە پەیوەندیـــدارەکان، و پێدانی زانیاری ڕوون و دەستڕاگەیشـــتن ســـەبارەت بە داڕشـــتنی بودجە، تەرخانکردنی پارە و ئەولەویەتەکانی خەرجییەکانی حکومەت. ئەم شەفافیەت یارمەتیدەرە بۆ دروستکردنی متمانە و متمانە بە بەڕێوەبردنی دارایی گشتی. 2. بەڕێوەبردنی دارایی کاریگەر: پێویســـتە وەزارەت هەوڵ بدات بۆ پراکتیکەکانی بەڕێوەبردنی دارایی کارا و کاریگەر. بەڕێوەبردنی دارایی بریتییە لە پاراســـتنی تۆماری دارایی ورد و نوێ، ئەنجامدانی وردبینی بەردەوام، و جێبەجێکردنی کۆنترۆڵـــی ناوخۆیـــی بەهێز بۆ ڕێگریکردن لە ســـاختەکاری و گەندەڵی. وەزارەت بە نیشـــاندانی بەڕێوەبردنی دارایی بەرپرسیارانە دەتوانێت دڵنیایی بدات بە خەڵک کە پارەی باجدەران بە شێوەیەکی کاریگەر و کارا بەکاردەهێنرێت. 3. پەیوەنـــدی و پەروەردە: وەزارەت پێویســـتە بە شـــێوەیەکی چالاکانە پەیوەندی لەگـــەڵ خەڵکدا بکات بۆ ئەوەی سیاســـەتی ئابووری و بڕیارەکانی بودجە و چاکســـازییە داراییەکان بە ڕوونی و تێگەیشـــتوو ڕوون بکاتەوە. پەروەردە دەتوانرێت لە ڕێگەی لێدوانی گشتی، بەیاننامەی ڕۆژنامەوانی، کۆڕبەندی گشتی، یان هەڵمەتی پەروەردەییەوە ئەنجام بـــدات. وەزارەت دەتوانێـــت متمانە و متمانە پەروەردە بکات بـــە بەرزکردنەوەی خوێندەواری دارایی و پێشخســـتنی تێگەیشتن لە پرسە ئابوورییەکان. 4. ڕێوشـــوێنی دژە گەندەڵی: پێویســـتە وەزارەت ڕێوشـــوێنی بەهێزی دژە گەندەڵی لە پێشـــینە و جێبەجێکردنی. ڕێوشـــوێنەکە بریتییە لە پێشخســـتنی کولتوری بێگەردی، جێبەجێکردنی کۆنترۆڵی ناوخۆیی بەهێز، و لێکۆڵینەوە و دادگاییکردنی هەڵسوکەوتی نادروستی دارایی یان کەیسەکانی گەندەڵی. ڕێبازی لێبوردەیی سفر بەرامبەر بە گەندەڵی، پابەندبوونی وەزارەتەکە بە پاراستنی سامانی گشتی نیشان دەدات. دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی متمانە بە سیستەمەکە. 5. باجدانی دادپەروەرانە: پێویســـتە وەزارەت دڵنیابێت لەوەی سیاســـەتی باجدان دادپەروەرانە و دادپەروەرانە بێت. باجدان واتە دروستکردنی سیستەمێکی باج کە بە شێوەیەکی ناڕێژەیی بارگرانی لەسەر هەندێک توێژی کۆمەڵگا نەکات لە هەمان کاتدا بەرەوپێشبردنی پابەندبوون بە باج و چارەسەرکردنی خۆدزینەوە لە باج. هەروەها یاساکانی باجی ڕوون و تێگەیشتوو دەتوانن بەشداربن لە دروستکردنی متمانە. 6. لێپرســـینەوە و چاودێری: وەزارەت پێویستە لێپرسینەوە مسۆگەر بکات بە بەردەوامی ڕاپۆرت لەسەر ئەدای دارایی و دەرئەنجام و پێشـــکەوتن لە گەیشـــتن بە ئامانجە داراییەکان. پێوەرەکانی لێپرسینەوە لە ڕێگەی وردبینی ئاسایی، ڕاپۆرتی دارایی، و هەڵســـەنگاندنی ئەدای کار. ســـەرەڕای ئەوەش، وەزارەتەکە پێویســـتە کراوە بێت بۆ لێکۆڵینەوە و پەیوەندی لەگەڵ لیژنەکانی چاودێری پەرلەمان و وردبینیکەرانی ســـەربەخۆ و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی بکات بۆ دابینکردنی پشکنین و هاوسەنگی لەسەر کارەکانی. 7. پەیوەندیکردن لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکان: وەزارەت پێویستە چالاکانە لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارە جیاوازەکاندا پەیوەنـــدی بـــکات، لەوانە بازرگانـــی، ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنـــی، و هاوڵاتیان، بۆ گەڕان بـــەدوای زانیاریدا، چارەســـەرکردنی نیگەرانییەکان و بەشداریکردنیان لە پرۆسەکانی بڕیاردان کە پەیوەندییان بە سیاسەتە ئابوورییەکان و بەڕێوەبردنی دارایی گشـــتیەوە هەیە. ئەم گشـــتگیرییە یارمەتیدەرە بۆ بنیاتنانی متمانە، پەروەردەکردنی گفتوگۆ، و دڵنیابوون لەوەی کە دیدگا جۆراوجۆرەکان لەبەرچاو دەگیرێن. بـــە جێبەجێکردنی ئـــەم ڕێکارانە، وەزارەتـــی دارایی دەتوانێت پابەندبوونی خۆی بە شـــەفافیەت و لێپرســـینەوە و
بەڕێوەبردنی دارایی بەرپرسیارانە نیشان بدات، بەمەش متمانە و بڕوابەخۆبوون خەڵک بەدەستبهێنێت