حكومە‌تی ھە‌رێم چۆن دەتوانێت شە‌فافبێت سەبارەت بە قە‌رزە‌كانی؟
د. سامان شاڵی
بۆ بەرەوپێشبردنی شـــەفافیەت سەبارەت بە قەرزەکانیان، حکومەتی هەرێمی کوردســـتان دەتوانێت چەند ڕێکارێک جێبەجێ بکات. لێرەدا چەند ڕێگایەک دەخەینەڕوو کە حکومەتی هەرێم بتوانێت شەفافیەت لە نێوان حکومەتی عێراق لە لایەک بەرز بکاتەوە و لە لایەکی تریشـــەوە پشتیوانی خەڵکی کوردستان بەدەست بهێنێت:
1- بڵاوکردنەوەی ڕاپۆرتی دارایی گشتگیر: پێویستە حکومەتی هەرێم بـــە بەردەوامی ڕاپۆرتـــی دارایی ورد بڵاوبکاتەوە کە زانیاری لەســـەر قەرزەکانیان لەخۆبگرێت، لەوانەش بڕی قەرزدار، مەرجەکان و خشتەی گەڕاندنەوەی قەرزەکانیان. ئەم ڕاپۆرتانە دەبێ بە ئاســـانی دەستیان بگات بە خەڵک و دابەشـــکارییەکی ڕوونی دۆخی قەرزەکان پێشکەش بکەن.
2. دامەزراندنـــی دەزگایەکـــی وردبینـــی ســـەربەخۆ: دروســـتکردنی دەســـتەیەکی وردبینی ســـەربەخۆ یان کۆمیســـیۆنێک کە بەرپرسیار بێت لـــە وردبینیکردنی دارایی حکومەتی هەرێم بە قەرزەکانیشـــەوە. پێویســـتە ئەم دەزگایە دەسەڵاتی دەستڕاگەیشتن بە زانیارییە داراییە پەیوەندیدارەکانـــی هەبێـــت و هەڵســـەنگاندنی بابەتیانـــە بۆ پێگەی قەرزەکانی حکومەتی هەرێم پێشکەش بکات.
3- بەشـــداریکردنی کۆمپانیاکانی وردبینـــی دەرەکی: بۆ دڵنیابوون لە بێلایەنی و متمانەپێکـــراوی، حکومەتی هەرێم دەتوانێت کۆمپانیاکانی وردبینـــی دەرەکی ناوبانگ بەشـــدار بکات بـــۆ ئەنجامدانی وردبینی بەردەوامـــی بەیاننامە داراییەکانی، لەوانەش زانیاریی پەیوەســـت بە قەرزەکان. ئەم پراکتیزەیە دەتوانێت چینێکی زیادەی شەفافیەت دابین بکات و وردبینی ئاشـــکراکردنی دارایی حکومەتی هەرێم پشتڕاســـت بکاتەوە.
4- جێبەجێکردنی سیاســـەت و ڕێکارەکانـــی بەڕێوەبردنی قەرزەکان: پێویستە حکومەتی هەرێم سیاسەت و ڕێکارەکانی بەڕێوەبردنی قەرزی ڕوون دابنێت، کە چۆنیەتی بەدەستهێنانی قەرزەکان و چاودێریکردن و گەڕاندنەوەی قەرزەکان بخاتەڕوو. ئەم ڕێنماییانە دەبێ میکانیزمەکانی هەڵســـەنگاندنی بەردەوامیی قەرزەکان، هەڵسەنگاندنی مەترسییەکان، و پلانی مەترســـیدار بۆ کەمکردنەوەی ئاستەنگە داراییە ئەگەرییەکان لەخۆ بگرن.
5. چاکســـازی ئابووری و هەمەچەشنکردن: جێبەجێکردنی چاکسازیی ئابووری بۆ بەرەوپێشـــبردنی دیســـیپلینی دارایـــی و بەرزکردنەوەی داهات و کەمکردنەوەی پشتبەســـتن بە قەرزکردن. ئەمەش دەتوانێت هەمەچەشنکردنی ئابووری لە ڕێگەی پەرەپێدانی کەرتەکانی دەرەوەی نـــەوت و باشـــترکردنی کۆکردنەوە و کارگێڕی بـــاج و کەمکردنەوەی گەندەڵـــی و پەرەپێدانـــی گەشـــەی کەرتـــی تایبەت و ڕاکێشـــانی وەبەرهێنانی بیانی لەخۆبگرێت.
- دیســـیپلینی بودجە و کۆنترۆڵکردنی خەرجییەکان: جێبەجێکردنی
- سیاســـەتی دارایی وریا بۆ دڵنیابوون لـــەوەی کە خەرجییەکان لەگەڵ توانای داهاتدا هاوتەریبن. ئەمەش ڕەنگە بریتی بێت لە کەمکردنەوەی خەرجییە ناپێویســـتەکان، باشـــترکردنی بەڕێوەبردنی دارایی گشتی، بەرزکردنەوەی شـــەفافیەت و لێپرســـینەوە لە جێبەجێکردنی بودجە، و یەکەمایەتیدان بەو وەبەرهێنانانەی کە ســـوودی ئابووری درێژخایەن
- بەدەستدەهێنن.
- 7. بەرزکردنـــەوەی شـــەفافیەتی بودجـــە: پراکتیزەکردنی بودجەی شـــەفاف دەتوانێت ڕۆشـــنایی بخاتە ســـەر چۆنیەتـــی تەرخانکردنی بودجـــەی حکومەتی هەرێم بـــۆ خزمەتکردنی قەرزەکانی. پێویســـتە حکومەتـــی هەرێـــم بودجـــەی ورد بڵاوبکاتـــەوە کـــە خەرجییەکانی خزمەتکردنی قەرزەکان و پێشـــبینییەکانی داهات و ستراتیژی دارایی گشـــتی بخاتەڕوو. پێویستە ئەم زانیاریانە بە شێوەیەک بخرێتەڕوو کە بە ئاسانی بۆ خەڵکی گشتی تێبگات.
- 8. پەرەپێدانی هاوکاری لەگـــەڵ دامەزراوە داراییە نێودەوڵەتییەکان: هاوکاریکردن لەگەڵ دامەزراوە داراییە نێودەوڵەتییەکان، وەک سندوقی دراوی نێودەوڵەتی (IMF) یان بانکی نێودەوڵەتی، دەتوانێت یارمەتی حکومەتـــی هەرێم بدات بۆ دەستڕاگەیشـــتن بە شـــارەزایی و ڕێنمایی لە بەڕێوەبردنی قـــەرزەکان. هەروەها کارکردن لەگەڵ ئەم دامەزراوانە دەتوانێت شەفافیەت بەرز بکاتەوە بە وەرگرتنی باشترین پراکتیزەکان و پابەندبوون بە ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی ڕاپۆرتکردن.
- 9- بەشـــداریکردنی کۆمەڵگـــەی مەدەنـــی و میدیا: بەشـــداریکردنی چالاکانەی ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و میدیا لە چاودێریکردنی شـــێوازەکانی بەڕێوەبردنـــی قەرزەکانی حکومەتی هەرێـــم. هاندانی لێکۆڵینەوەی سەربەخۆ دەتوانێت چینێکی چاودێری زیاتر دابین بکات و دڵنیابێت لەوەی کە هەر ناڕێکییەک یان نیگەرانییەک دەخرێتە ڕوو.
- 10- بەرەوپێشـــبردنی هۆشـــیاری و پەروەردەی گشـــتی: ئەنجامدانی هەڵمەتـــی هۆشـــیاری گشـــتی و دەستپێشـــخەری پەروەردەیـــی بۆ یارمەتیدانی هاووڵاتیان لە تێگەیشـــتن لە دۆخی قەرزەکانی حکومەتی هەرێم و ئەو کاریگەرییانەی کە لەوانەیە لەســـەر ســـەقامگیری دارایی هەرێـــم هەیبێ. ئەمـــە دەتوانێت بڵاوکردنەوەی مـــاددە زانیارییەکان، ڕێکخستنی کۆڕبەندی گشتی و بەکارهێنانی پلاتفۆرمە دیجیتاڵییەکان بۆ بڵاوکردنەوەی زانیارییە پەیوەندیدارەکان لەخۆبگرێت. حکومەتـــی هەرێم بـــە جێبەجێکردنی ئـــەم ڕێوشـــوێنانە دەتوانێت شـــەفافیەت و لێپرســـینەوە ســـەبارەت بە قەرزەکانیان پەرەپێبدات، هاوڵاتی و لایەنـــە پەیوەندیدارەکان بتوانن تێگەیشـــتنێکی ڕوونتریان هەبێـــت لە دۆخی دارایـــی هەرێم و ئەو هەنگاوانـــەی دەگیرێنەبەر بۆ بەڕێوەبردنی قەرزەکان بە شـــێوەیەکی کاریگـــەر. ئەمەش دەتوانێت یارمەتی حکومەتی هەرێم بدات بۆ بەدەســـتهێنانی پشتیوانی خەڵکی
- کوردستان و حکومەتی عێراق و کۆمەڵگا نێودەوڵەتییەکان