حەیدەر عەبدوڵڵا
مێژووی ئەدەبی گێتی سیخناخە لە شاعیر و ئەدیبانی دەرباری دیوەخان و كۆشكی پاشا و میر و خەلیفەكان. ئەوەی كتێبی” ئەلئەغانی ئەبوو فەرەجی ئەسفەهانی” بخوێنێتەوە، بۆی دەردەكەوێت ئەو شاعیرانەی لە كاتی خۆیدا نەبوونەتە شاعیری دەربار، ئەوانەبوون لە تاقیكردنەوەی دەرباری دەرنەچوون، یان لەو ئاستەدا نەبوون مەرامی دونیای پڕ زەخرەفەی خەلیفە و پاشاكان بەجێ بهێنن. شاعیرانی دەربار بە چەندان تاقیكاریی سەختی شیعری و كێبڕكێی ئاشكرای ئەدەبی و ململانێی شاعیرانی هاوشان و هاوزەمانیان تێپەڕ بوون. ئەركی ئەوان بەدەر لەوەی دەبوو بە شانوشەپێلكی میر و خەلیفەكاندا هەڵبدەن، بۆ هەر شیعرێكی دیكەیش، كە لە كۆشكدا گوتوویانە، دەبوو ڕوونبێژی و ڕەوانبێژی لێ بچۆڕێتەوە و شیاوی كۆشك و دیوانی گەورەكانیان بێت. خوێنەر وەختێك سەر بەسەر شیعری ئەو شاعیرانەدا دەگرێت، تێدەگات دەرباربوونی ئەوان ئەگەر
زیانێكی بۆ ڕووشاندنی كەسایەتییان هەبووبێت، دەیان سوودی دیكەی ئەدەبی و زمانەوانی لە كێڵگەی شیعرەكانیاندا كەوتووەتەوە. ئەگەر چاخی عەباسی بە نموونە وەربگرین، دەبینین شاعیرە هەرە مەزنەكان دەربار بوون، نموونەی: موتەنەبی، ئەبوونەواس، ئەبووتەمام، بوحتەری….تاد.
موتەنەبی وەك شای شاعیران، زانا و دانا و گەورەترین شاعیری زمانزانی عەرەب، بەبێ سڵكردنەوە دەبێتە دەرباری سەیفولدەولەی حەمدانی دامەزرێنەری میرنشینی حەلەب. بە شانازییەوە شیعری بە باڵادا هەڵدەڵێت و لە بەرانبەریشدا پارەوپوولێكی زۆری دەست دەكەوێت:
عـلى قـدر أهـل العـزم تأتي العزائم * وتــأتي عـلى قـدر الكـرام المكـارم وتعظـم فـي عيـن الصغـير صغارها * وتصغـر فـي عيـن العظيـم العظـائم كاتێكیش ناكۆكی دەكەوێتە نێوانیان، ڕوو لە میسر دەكات و لەوێ دەبێتە دەرباری كافوور ئەخشیدی، تێر بە شانوشەوكەتی ئەویشدا هەڵدەدا:
كفی بكداء أن تری الموت شافیا* وحسب المنایا أن یكن أمانیا. لێرەدا دەمەوێ موتنەبیی شاعیر و دۆستۆیڤسكیی ڕۆماننووس لە یەك نزیك بخەمەوە، ئاخر چۆن موتەنەبی بۆ دەستكەوتنی پوول شیعری نووسیوە، دۆستۆیڤسكیش هەروا بۆ پارە ڕۆمانی نووسیوە. ئەوە نییە ڕۆمانی “قومارچی” لە بەرانبەر قەرزە زۆرەكەیدا نووسیوە. ستیلۆڤیسكی خاوەنی دەزگەی چاپ و وەشان بووە، پارەیەكی زۆر داوەتە دۆستۆیڤسكی و ئەویش قەرزەكەی پێ نەدراوەتەوە، لە بەرانبەردا خاوەنی دەزگاكە لەسەری دەكاتە مەرج ڕۆمانێك بنووسێت و لە مافی چاپكردنیشی خۆش بێت. گرنگ نییە موتەنەبی شیعری لە وەسفی كێدا گوتووە و چۆن وەسفی دەستەڵاتدارانی كردووە، گرنگ ئەوەیە شیعرەكانی ئەمڕۆ بوونەتە بەڵگەی زمانەوانی و ڕەوانبێژی و حیكمەت و ڕێنامەی ژیان، تەنانەت كوێر و كەڕیش تێكەڵ بە ئەدەب و شیعری ئەو بوون و لە كانیاوی شیرینی وشە و دەربڕینە ڕوونەكانی بەهرەمەندبوون:
أنـا الــذی نــظــر الأعـــمـی إلـی أدبـــی * وأسـمــعـــت كلمـــاتی مــن به صــمـــم
دیارە موتەنەبی شانازی بە خۆی و شیعرەكانییەوە دەكات، ئەمەیش هیچ نەنگییەكی تێدا نییە، خۆ بەشێك لە شاعێرانی ئێمەی كوردیش لە پێداهەڵدانی شیعری خۆیاندا هیچیان تێدا نەهێشتووەتەوە.
شیعرەكانی موتەنەبی لەگەڵ شیعری شاعێرانی دیكەی عەرەب بەراورد ناكرێن. موتەنەبیش وەك شاعیرانی هاوچاخی خۆی زیادەڕۆیی زۆری لە شیعرەكانیدا كردووە، بەڵام دیارە دابونەریتی ئەوسا ڕێگەی پێداون و مەزهەبی شاعیرانیش بێمەزهەبییە و هەر دەمە و لە ئاوازێك دەخوێنن، وەك لە قورئانیشدا هاتووە: “
ألم تر أنهم فی كل واد يهیمون ۆأنهم يقولون ما لا يفعلون. “
موتەنەبی دوای ئەوەی لە كافووری ئەخشیدی زیز دەبێت، دیسان ڕوو لە بەغدا دەكاتەوە، لە ڕێگە فاتیك ئەسەدی لەگەڵ سی ئەسپسواری شمشێر بەدەست، خۆیان مەڵاس دەدەن و موتەنەبی دەكوژن. ئەمەش لەبەر ئەوەی موتەنەبی هەجووی خوشكەزای فاتكی كردووە و بە شیعر دایشۆراندووە. موتەنەبی لە پڕ تووشی ئەو شەڕە نابەرانبەرە دێت، سەرەتا كوڕەكەی “محسد” دەكوژن، لەو كاتەدا موتەنەبی دەیەوێ ڕا بكات، بەڵام غولامەكەی پێی دەڵێت چۆن تۆ ڕادەكەیت، ئەی خۆت نیت لە شیعرێكدا دەڵێت :
الخیـل واللیـل والبیـداء تعرفنـی * والسیف والرمح والقرطاس والقلـم
موتەنەبی بەمە غیرەت دەیگرێت و دەگەڕێتەوە نێو چەقی شەڕەكە و بە غولامەكەشی دەڵێت، ” منت كوشت، دەك خودا تۆش بكوژێت.” ئیتر موتەنەبی گەورە شاعیری عەرەب و جیهان، دەبێتە قوربانیی وشە و دەربڕینەكانی و سەردەنێتەوە، بەڵام شیعرەكانی وەك چرایەك بۆ هەتاهەتایە ڕووناكی بۆ هۆشی مرۆڤ پەخش دەكەن.