دادگای فیدراڵی..شەرعییەتی و دژبەریی بڕیارەکانی و بەسیاسیکردنی حوکمـەکانــــــی و بازدانی بە سەر دەسەڵاتەکانیدا

د. کەمال کەرکوکی*
بەشی دووەم

+دەرکردنی بڕیاری دژبەر لە سەر پرسی نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستان.
لە گەرمەی کارلێکە سیاسییەکانی پێکهێنانی حکوومەتدا لە دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی مانگی 10ی 2021، دادگای فیدراڵی ڕۆژی 15ی شوباتی 2022 بڕیارێکی دژ بە یاسای نەوت و گاز لە هەرێمی کوردستان دەرکرد، لە کاتێکدا پارتی دیموکراتی کوردستان وەک بەشێک لە هاوپەیمانیی سێ قۆڵی لەگەڵ ڕەوتی سەدر و هاوپەیمانیی سەروەری سەرقاڵی دانوستان بوون بۆ پێکهێنانی حکوومەت لە بەرامبەر چوارچێوەی هاوئاهەنگیدا، بڕیارەکەی دادگا لەم کاتەدا هەنگاوێکی سیاسیی ڕوون بوو بەرامبەر بە ڕکابەرانی چوارچێوەی هاوئاهەنگی. بڕیارەکەی دادگا بەپەلە و لاواز بوو، دژایەتییەکی زۆری هەڵگرتبوو، هەروەها پێشێلکردنی بڕگەکانی چەند ماددەیەکی دەستووری بوو، بەو پێیەی بڕیارەکە جیاوازی نەکردبوو لە نێوان دەسەڵاتە تایبەتەکان و دەسەڵاتە هاوبەشەکان کە لە ماددەکانی 110، 111، 112، 115 و 121/یەکەمی دەستووردا هاتوون. هەروەها بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی پێچەوانەی سێ بڕیاری پێشووی خۆی بوو: بڕیاری ژمارە 25/ فیدراڵی/ 2008، دادگا بڕیاری دا ماددەکانی دەستوور “ئاماژە بە دەسەڵاتی ئەنجومەنی پارێزگا دەکەن بۆ دەرکردنی یاسای ناوخۆییەکان و ڕێکخستنی کاروباری کارگێڕی و دارایی بۆ ئەوەی بتوانن کاروباری خۆیان بە پێی بنەمای لامەرکەزییەتی کارگێڕی بەڕێوە ببەن، کە ماددەی 115 لە جێبەجێکردندا یەکەمایەتیی پێ دەدات”. لە بڕیاری ژمارە 6/ فیدراڵی/ 2009 بڕیاری دا، بە پشتبەستن بە خوێندنەوەی ماددەی 115ی دەستوور، بۆی دەردەکەوێت کە “یەکەمایەتی لە جێبەجێکردندا دەدرێت بە یاسای ئەو هەرێم و پارێزگایانەی کە لە هەرێمێکدا ڕێکخراو نین لە ئەگەری دروستبوونی ناکۆکی لە نێوانیاندا، لەو کاتەدا نەبێت کە یاسای هەرێم و پارێزگاکانی لە هەرێمێکدا ڕێکنەخراون پێچەوانەی دەستوور بێت” لە بواری دەسەڵاتە هاوبەشەکانی نێوان حکوومەتی فیدراڵی و هەرێمەکان یان پارێزگاکانی لە هەرێمێکدا ڕێکنەخراون و، ئەو یاسایەی ئەنجومەنی پارێزگا دەری دەکات بە هەموارکردن یان هەڵوەشاندنەوەی یاسای فیدراڵی دانانرێت”. لە بڕیاری دادگای فیدراڵی ژمارە 8/ فیدراڵی/ 2012 سەبارەت بە ماددەی 112/یەکەم، بەو ئەنجامە گەیشتووە کە دەستوور “ئاماژەی بەوە کردووە کە بەڕێوەبردنی نەوت و گازی دەرهێنراو لە کێڵگەکان لەلایەن حکوومەتی فیدراڵەوەیە لەگەڵ حکوومەتەکانی هەرێم و پارێزگاکان، بەڵام ئەمەی بە دەرکردنی یاسایەک کە ئەم کارە ڕێک دەخات، گرێ داوە” و بۆیە “ئێستا بڕگەکانی ماددەکە ڕاگیراون تا یاسای پەیوەندیدار دەردەچێت و بڕگەکانی ئەم ماددەیە ڕێک دەخات”

• دەرکردنی بڕیاری دژبەر و نادادپەروەرانە دژی پێکهاتەیەکی دیاریکراو – کورد – بە شێوەیەک کە ڕاستەوخۆ کاریگەریی لە سەر قووتی هاووڵاتی هەیە. ڕۆژی 25ی 1ی 2023 بڕیارێکی دەرکرد، بۆ هەڵوەشاندنەوەی سەرجەم ئەو بڕیارانەی لەلایەن حکوومەتی عێراقەوە دەرچوون بە ناردنی پێشینەی دارایی بۆ هەرێمی کوردستان بۆ دابینکردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان. بڕیارەکە بە نادروستیی ئەو بڕیارانە بوو کە لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە دەرچوونە بە ژمارە ((194) لە 6/15/2021، (226) لە 7/6/2021، (257) لە 8/3/2021 و، (335 ) لە 9/22 /2021 و (401) لە 11/2/2021 و (8) لە 11/1/2022)، زۆربەی شارەزایانی یاسایی پێیان وابوو ئەم بڕیارە دیوێکی سیاسیی گەورەی هەیە و نادەستوورییە، چونکە ئامانجی بڕیارەکە برسیکردنی بەشێکە لە خەڵک، لە کاتێکدا دەستووری فیدراڵیی عێراق مافی یەکسان بۆ هەموو گەلی عێراق دەستەبەر دەکات. بەهەمان شێوە، دەبوو یەکێک لە ئەرکە سەرەکییەکانی دادگای باڵای فیدراڵی پاراستنی ماف و ئازادییەکان و بەرگریکردن لە پرەنسیپە دەستوورییەکان و پاراستنی مافی هاووڵاتیان بێت لە هەر کوێیەک بن و سەر بە هەر نەتەوە و ئایین و مەزهەبێک بن.
  لە هەموو ئەم دژبەری و لێکدانەوە جیاوازانە و ئەم هەڵوێستانە خراپتر، کە سیاسی بوون زیاتر لەوەی یاسایی یان دادوەری بن، ئەوەیە مشتومڕێکی یاسایی گەورە هەیە گومان لە شەرعییەت و دەستووریبوونی دادگای فیدراڵیی ئێستا دەکات و، ئەمەش هەموو بڕیارەکان و حوکمەکانی ئەم دادگایە، بەپێی ماددەی (13) دووەمی دەستووری ساڵی 2005، پووچەڵ دەکاتەوە.

دادگای باڵای فیدراڵی دوای ڕووخانی ڕژێم لە ساڵی 2003، بەپێی ماددەی (44)ی یاسای ئیدارەی دەوڵەتی عێراق بۆ ماوەی ڕاگوزەر پێک هات، بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییە دادوەرییەی هاوڕێی قۆناغی دوای ساڵی 2003 بوو. دواتر یاسای ژمارە 30ی ساڵی 2005 لە 17ی ئاداری 2005 دەرچوو، بۆ ئەوەی لەڕێگەیەوە تا کاتی پەسەندکردنی دەستوورێکی نوێ بۆ عێراق کار بکات، ئەوە بوو لە ئۆکتۆبەری 2005 ڕیفراندۆم لە سەر دەستوورە نوێیەکە ئەنجام درا و لە 20ی ئایاری 2006دا چووە واری جێبەجێکردنەوە. دەستوور دەسەڵات و میکانیزمەکانی دەرکردنی یاسای دادگای فیدراڵی دیاری کرد و دەسەڵاتەکانی بە شێوەیەکی تەواو جیاواز لەوانەی یاسای ژمارە 30/2005 پێناسە کرد. ماددەی 92/دووەمی دەستوور بڕیاری دا دادگا لە “ژمارەیەک دادوەر و شارەزای فیقهی ئیسلامی و زانایانی یاسایی پێک بێت، کە ژمارەیان و، شێوازی هەڵبژاردنیان و کاری دادگا، بە یاسایەک دیاری دەکرێت کە بە زۆرینەی دوو لە سەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران دەردەچێت”.

بۆیە، بۆ هەمووان ڕوونە دادگای باڵای فیدراڵی ئێستا، کە بەپێی یاسای ژمارە 30ی ساڵی 2005 و لە سەر بنەمای ماددەکانی (43 و 44)ی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ ماوەی ڕاگوزەری ساڵی 2004 بووە، لە ڕووی پێکهاتە و مەرجەکانی کارکردنیەوە جیاوازە لەگەڵ ئەو دادگا فیدراڵییەی لە ماددەکانی (92 و 93)ی دەستووری هەمیشەییدا مەبەست بووە و لەکاتێکدا بەپێی ئەو بڕگانەی لە دەستووری ساڵی 2005ی کارپێکراودا هاتوون پێک نەهێنراوە، بەردەوامبوونی لە ئەنجامدانی ئەرکەکانی و مافی مومارەسەکردنی دەسەڵاتەکانی لەدەست داوە و لە ئەنجامدا ئەو بڕیار و لێکدانەوانەی لەلایەن ئەوەوە دەردەچن بەپێی ڕێسا یاساییە گشتییەکان پووچەڵ و هیچن. بۆیە بڕیار بوو دادگای باڵای فیدراڵی نوێ لە سەر بنەمای ئەوەی لە دەستووردا هاتووە و لە ڕێگەی دەرکردنی یاسایەکی نوێوە بە دەنگی دوو لە سەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران دەربکرێت. ئەم تێگەیشتنە لە هەڵبژاردنەکانی کانوونی دووەمی 2005دا دیار بوو، بەو پێیەی کەس داوای لە دادگای باڵای فیدراڵی نەکرد ئەنجامی هەڵبژاردنەکان پەسەند بکات و خودی دادگای باڵای فیدراڵیش قەناعەتی بەو شتە هەبوو، بۆیە ئەنجامی ئەو هەڵبژاردنانەی پەسەند نەکرد، چونکە ئەم دەسەڵاتە دادوەرییە لە یاساکەیدا (30/2005) ئاماژەی بۆ نەکراوە، لە کاتێکدا لەنێو دەسەڵاتەکانی تری دادگای باڵای فیدراڵیدا بە وردی لە دەستووری ساڵی 2005دا هاتووە.
بەڵام بەهۆی کاریگەریی سیاسیی هەندێک هێز، دادگا لە بەکارهێنانی دەسەڵاتی دادوەریی دووسەرە و لقدار و فراواندا بەردەوام بوو، کە ئەو دەسەڵاتە دادوەرییەی لەخۆ گرتبوو کە لە یاسای 30/2005دا بۆی دامەزرابوو، جگە لەو دەسەڵاتەی لە ماددەی 93ی دەستووردا هاتووە و، ئەمە پێشێلکارییەکی ڕوونی دەستوورە و کاریگەریی لە سەر شەرعییەتی سیستمی سیاسی و حکوومیی ئێستا هەیە، لەبەر ئەوەی لە ڕاستیدا ئێمە دادگای باڵای فیدراڵیمان نییە کە بەپێی ئەو میکانیزم و شێوازانەی لە دەستووری هەمیشەیی ساڵی 2005دا دیاریکراون پێک هێنرابێت.

ئینجا هەنگاوی دیکە هاتنە ئاراوە و بناغەکانی گومانکردنیان لە نادەستووریبوون و نایاساییبوونی دادگای ئێستا بەهێزتر کرد. کاتێک فراکسیۆنە سیاسییەکان نەیانتوانی پشتگیریی پێویست بۆ دەرکردنی یاسایەکی نوێ بۆ دادگای فیدراڵی کۆ بکەنەوە، دەسەڵاتداران هەموارکردنێکیان بۆ یاسای دادگای باڵای فیدراڵی ژمارە 30/2005 کرد، بە زۆرینەی دەنگ لە 18ی ئاداری 2021، لە دانیشتنێکدا بە ئامادەبوونی 204 پارلەمانتار لە کۆی 329 پارلەمانتار و، لەگەڵ بایکۆتکردنی پارلەمانتارانی کورد و نوێنەرانی کەمینەکان. واتە هەموارکردنەکە بە زۆرینەی سادە پەسەند کرا، ئەمەش بەتەواوی پێچەوانەی ماددەی (92/دووەم)ی دەستوورە، کە پێویستی بە دوو لە سەر سێ هەیە. بەهەمان شێوە، تێپەڕاندنی هەموارکردنەکە بە زۆرینەی سادە پێشێلکردنی بڕیارەکەی خودی دادگای فیدراڵی بوو، بەو پێیەی لە بڕیاری (107/ فیدراڵی) لە 11/18/2012دا، بڕیاری دا “ڕەشنووسەکە، چ لە شێوەی یاسا یان هەموارکردنی یاسای کارپێکراو، لە بڕگەکانی دەستوور لا نەدات بەتایبەتی دەقی ماددەی (92/دووەم) لە ڕووی پابەندکردنی دادگای باڵای فیدراڵی بە دەرکردنی یاسایەک یان هەموارکردنی یاسای کارپێکراو بەپێی ئەو میکانیزمەی لە ماددەی (60/ یەکەم)دا هاتووە و لەگەڵ ڕێژەی یاسایی کە لە ماددەی (92/ دووەم)ی دەستووردا هاتووە. دادگاکە درێژەی دا بە “ڕۆیشتن بە ئاراستەی پێچەوانەوە سەبارەت بە هەموارکردنە پێشنیارکراوەکە، لە پێشێلکارییەکی دەستووریدا” و ئاماژەی بۆ ئەوەیش کرد کە “ئێمە لێرەدا سەرنج دەخەینە سەر ئەو ڕاستییەی کە یاسای دادگای باڵای فیدراڵی – دامەزراندنی یان هەموارکردنی – لەلایەن دەستوورەوە دیاری کراوە لەگەڵ نیسابێکی دیاریکراو بۆ پەسەندکردن (بە یاسایەک کە بە زۆرینەی دوو لە سەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران بێت) و، وەک پێشتر باس کرا و پێشێلکردنی ئەمە ڕێگەپێدراو نییە، چ لە دامەزراندنی یان لە هەموارکردنیدا”.

• بەرپرسی مەکتەبی ڕێکخستنی پارێزگای کەرکوک- گەرمیان