د. ڤیان سلێمان
دیموکراسی وەک دیاردەیەکی سیاسی کۆمەڵایەتی مێژوویەکی دوورودرێژی هەیە، لەم شێوازەی ئێستایدا بەرهەمی مۆدێرنێتەیە، دیموکراسی بەهایەکی جیهانییە و پرەنسیپێکە بۆ سیستەمی حوکمڕانی لەسەر بنەمای ڕای گەل بۆ دیاریکردنی سیستەمی سیاسی و بەڕێوەبردن و میکانیزمێک بۆ بەشداری لە بوارەکانی ژیان. دیموکراسی وەک پرۆسەیەکی سیاسی مەرجی تایبەت بە خۆی هەیە بۆ کامڵبوون وەک فرەیی پارتی سیاسی، ڕاگەیاندنی ئازاد و ئازادی دەربڕین، ئازادی کۆمەڵایەتی، ئازادی ئایینی، سەروەری یاسا و ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ. بەشداری هاووڵاتییان لە ژیانی گشتیدا، سەرەکیترین تایبەتمەندی دیموکراسییە، بەو پێیەش بناغەی سیستەمی دیموکراسی هاووڵاتییە. بۆ چەمکی هاووڵاتیبوون دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ڕاگەیاندراوی نەتەوە یەکگرتووەکان و جاڕی جیهانی مافەکانی مرۆڤ کە ماف بە هەموو کەسێک دەدەن بەبێ هیچ جیاوازییەک بەشداری بکات لە پرۆسە جۆراوجۆرەکان بە مەبەستی پیادەکردنی مافی هاووڵاتیبوون. دیموکراسی ڕاستەقینە ماف و ئازادی و یەکسانی و هاوشانی بۆ هەمووان مسۆگەر دەکات بەبێ لەبەرچاوگرتنی هیچ جۆرە جیاوازییەکی ئایینی، ئایدیۆلۆژی، ڕەگەزی و ڕەچەڵەکی نەتەوەیی. دەتوانین بڵێین زۆر لەو دەستکەوتانەی کە بەرهەمی پرۆسەی دیموکراسین لە بەشێک لە وڵاتان بە تایبەتی وڵاتانی پێشکەوتوو پیادە دەکرێن.
ڕێڕەوی دیموکراسی لە هەر وڵات و کۆمەڵگەیەک ئاستەنگی زۆری هاتووەتە پێش و دێتە پێش، لە خودی ئەورووپادا دوای چەندین ئاستەنگ و قۆناخ بەوەی ئێستا گەیشتووە، ئەو ئاستەنگانەی دەبنە کۆسپ لە بەردەم پرۆسەی دیموکراسیدا دیارترینیان: دەسەڵاتخوازی، دەمارگیری و جیاکارییە لەسەر بنەمای نەژاد، ئایین، ئایدیۆلۆژیا هەروەها ڕەگەز، کە لە هەموو جۆرەکانی دیکەی جیاکاری فراوانتر و دیارترە.
مادام هاووڵاتیبوون سەرەکیترین تایبەتمەندی دیموکراسییە، کەواتە دیموکراسی بەبێ بەشداری ئافرەت لە پرۆسەی سیاسی و بوار و دامەزراوەکانی دیکە کە بەرهەمی سیستەمی دیموکراسین، بەبێ ئەوەی ئافرەت لە ئاسایش و تەناهیی و ئازادیدا بژی و ستەم و جیاکاری بەرامبەر نەکرێت؛ پرۆسەیەکی ناکامڵە و ئامانجەکانی بەدینەهاتوون. لە نێوان ئافرەت و دیموکراسیدا پەیوەندییەک و تەواوکارییەک هەیە، وەک چۆن ئافرەت پێویستی بەوەیە لە سایەی سیستەمێکی دیموکراسیدا بژی و بەشداری پرۆسەی سیاسی بکات، بۆ ئەوەی لە ڕێگەی ناوەند و دامەزراوە دیموکراسییەکان نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەکانی خۆی بکات و بەشداری کاروباری کۆمەڵگە بکات، چونکە بیرمان نەچێت بەهۆی فاکتەرە مێژوویی و نەریتیییەکان ئافرەتان بواری بەشداری و خۆ پێگەیاندنیان بۆ نەڕەخساوە بەراورد بە پیاو بە پاش کەوتوون؛ دیموکراسیش پێویستی بە بەشداری ئافرەتە چونکە بە دڵنیایییەوە بەبێ بەشداری ئافرەت دیموکراسی پرۆسەیەکی ناکامڵە.
هەرێمی کوردستان قەوارەیەکی دەستووری دیموکراسییە و لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون دامەزراوە، سیستەمی سیاسی دەرفەتی بەشداری بۆ ئافرەت ڕەخساندووە و بەهۆی ئەوەش کە هۆشیاری گشتی نەگەیشتووە بەو ئاستەی لەسەر بنەمای توانا و کارامەیی نوێنەرایەتی هەڵببژێرێت، بە تایبەتی بڕوای تەواوی بە توانا و ڕۆڵی ئافرەت نەکردووە، بە یاسا پشکی کۆتا بۆ ئافرەت دیاری کراوە، لە دانانی ئەو ڕێژەیەش هەرێمی کوردستان بە پێش دەوڵەتی عێراق کەوتووە، ئەمەش هەنگاوێکی ئەرێنی و دڵخۆشکەرە؛ بەڵام پێویستە ئافرەت سوود لەم زەمینەسازییە وەربگرێت بۆ دەربازبوون لەم
قۆناخە.
لە هەمان کات دەبێت ئەوەشمان لەپێش چاو بێت، کە دیموکراسی هەر سیستەمی حوکمڕانی نییە، بەڵکوو دیموکراسی کولتوور هەروەها بەهایەکی هاوبەشی گەردوونییە، دەبێت مرۆڤەکان لە هزر و ڕوانیندا دیموکراسی بن، بۆ ئەوەی بتوانن مەرج و پێوەرەکانی دیموکراسی قبووڵ بكە‌ن.
لەم پرۆسەیەدا ئەرکی سەرەکی دەکەوێتە ئەستۆی ئێمەی ئافرەت، ئافرەت پێشمەرج و داینەمۆی پرۆسەی دیموکراسییە، ئەگەر ئافرەت خوازیاری جێببەجێ بوونی دیموکراسییە با هەوڵی بۆ بدات، ئەویش لە ڕێگای خۆ پێگەیاندن و بەشداری لە پرۆسەی سیاسی بە تایبەتی حیزبی سیاسی، چونکە حیزبە سیاسییەکان دەروازەی سەرەکی بەشداری سیاسی ئافرەت و ئۆرگانی سەرەکی دیموکراسین و ئەندامێتی ئافرەتان لە حیزبە سیاسییەکاندا ڕۆڵی ئافرەت بەرچاو دەخات و دەرگای بەشداری بوارەکانی دیکەی بۆ واڵا دەکات، هەر وەها پرۆسەی دیموکراسیش بەهێز دەکات.