د. ڤیان سلێمان
توندوتیژی بەرامبەر ئافرەت دیاردەیەکی کۆمەڵایەتی دەروونی مێژوویی جیهانییە و ڕەهەندی جیاجیای لەڕووی ئابووری و پەروەردەیی و کولتووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی هەیە. ئەم دیاردەیە لە زۆرینەی کۆمەڵگەکان بوونی هەیە بە هۆکار و پاڵنەری هەندێک جار چوون یەک و هەندێک جاریش جیاجیا. بەپێی ڕاپۆرتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە هەر سێ ئافرەت لە جیهاندا یەکێکیان ڕووبەڕووی توندوتیژی دەبێتەوە، بەو پێیەش ئەم دیاردەیە سنوور و ئایدیۆلۆژیا و نەتەوە ناناسێت و ڕەگ و ڕیشەی لە سەرجەم کۆمەڵگەکان بە سەرجەم جیاوازەکانیانەوە داکوتاوە و تایبەت نییە بە کۆمەڵگە و کولتوورێکی دیاریکراو، لە زۆربەی کۆمەڵگە نەریتییەکاندا تێکەڵ کراوە لەگەڵ داب و نەریت یاخود بە دەقی ئایینی هەوڵی پشتڕاستکردنی بۆ دەدرێت ئەویش بەلاڕێدابردنی دەقە لە ئایینە جیاوازەکاندا بە پێی تێگەیشتن و کلتوری کۆمەڵگە بۆ مەرامی جیاجیا.
ئامارەکانی توندوتیژی لە کۆمەڵگەکەمان بەردەوام لە کەم و زیادبووندایە، سکاڵاکان لە توندوتیژی لە هەڵکشانی بەردەوامدایە، بە شێوەیەک کە بەپێی ئامارەکان ساڵانە سکاڵای ئافرەت لە توندوتیژی پیاو بە هەزاران بەرز دەبێتەوە، ئەمەش لە کاتێکدا مایەی نیگەرانییە لە هەمان کات ئاماژەیە بۆ بەرزبوونەوەی ئاستی هۆشیاری ئافرەت و بێدەنگ نەبوون لە ستەم و توندوتیژی لە هەمان کات بە واتای ئەوەیە کە ئافرەتان متمانەیان بە دامودەزگا فەرمییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان تایبەت بەو پرسە هەیە و پرسەکە لە ڕاستەڕێدایە بەرەو چارەسەری.
ئەوەی مایەی زیاتر لەسەر وەستانە، هەمیشە توندوتیژییەکان لەناو خێزان و لەلایەن کەسانی نزیک بەرامبەر ئافرەتەکانی نێو خێزان ئەنجام دەدرێن، هەر بۆیە یەکێک لە ئاستەنگەکانی ڕێگەی چارەسەری ئەم پرسە، ئەوەیە کە لە کولتووری کۆمەڵگەی کوردیدا خێزان وەکوو یەکەیەکی کۆمەڵایەتی داخراو لە ژینگەی دەرەوە، یاخود بە ناوەندەکانی دیکە، لێی دەڕوانرێت و زۆرینەی خێزانەکان توندوتیژییەکان وەکوو پرسێکی تایبەت بە خودی خێزان دەبینن؛ بۆیە کارکردن بۆ نەهێشتنی ئەو توندوتیژییانەی لەلایەن پیاوەکانی نێو خێزان بەرامبەر ئافرەتەکانی نێو خێزان دەکرێن قورسە. لە هەمان کات هەر خودی سکاڵاکان و هێنانە دەرەوەی کێشەکان ئاماژەن بۆ گۆڕانکاری لە ڕوانینی کۆمەڵایەتی بۆ خێزان.
لێرەدا تیشک دەخەمە سەر یەکێک لە هۆکارە هەرە سەرەکییەکانی توندوتیژی پیاو بەرامبەر ئافرەت کە پەیوەستە بە پرسی نایەکسانی، بۆ ئەوەی لە کاریگەری و پەیوەندی نێوان یەکسانی و توندوتیژی تێ بگەین، دەبێت بگەڕێینەوە بۆ چەمکی توندوتیژی؛ توندوتیژی بریتییە لە پەنابردنە بەر هێز بۆ ناچارکردنی ئەو یان ئەوانی دیکە بۆ کەوتنە ژێر خواست و کپکردن و بێدەنگکردن و هەوڵدان بۆ چارەسەری کێشەکان لە ڕێگەی هێز و دەسەڵات، ئەوەش لە ئەنجامی ناهاوسەنگی و نایەکسانی پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان لە ئاستە جیاجیاکانی هێز و دەسەڵات و ئابووری. لەڕووی دەروونییەوە کەسی توندوتیژ لاواز
و نا هاوسەنگە، هەمیشە لە ترسی نەمانی خۆیدایە، بۆیە پڕ دەداتە ژیانی کەسانی تر بە مەرامی پاراستنی خۆی، لێرەدا ئەو پیاوەی کە توندوتیژی بەرامبەر ئافرەت دەکات هەست بە مەترسی لەسەر هەژموون و بوونە کۆمەڵایەتییەکەی بە تێگەیشتنی خۆی و لەژێر کاریگەری باوەڕی باو دەکات و ئەو ئافرەتەی کە بە مەترسی لەسەر پێگە و هەژموونی خۆی دەزانێت، بە نیازی کۆنترۆڵکردنی توندوتیژی بەرامبەر دەکات و هەندێک جار کۆتایی بە ژیانیشی دەهێنێت؛ ئەوەش کە یارمەتی پیاو دەدات یاخود پاڵپشتی پیاوە لە ئەنجامدانی توندوتیژییەکە بوونی هێز و دەسەڵاتە لای ئەو بە شێوەیەکی ڕەها
یاخود نا یەکسان بەرامبەر ئافرەت.
لێرەوە دەگەینە ئەو تێگەیشتنەی کە یەکێک لە ڕێگەچارەکانی نەهێشتنی توندوتیژی پیاو بەرامبەر ئافرەت بە تایبەتی ئەو توندوتیژییانەی لە چوارچێوەی خێزان دەگوزەرێن، کارکردنە بۆ یەکسانکردنی هێز و دەسەڵات لە نێوان ئەم دوو مرۆڤە و هاوکات گەیشتنی ئافرەتە بە ئابووری سەربەخۆ، چونکە وەک دەزانین دابەشبوونی دەسەڵات لەنێو خێزاندا لەو کۆمەڵگەیانەی کە لەسەر بنەمای خاوەنداری تایبەت و باڵادەستی پیاو بنیات نراون و بەپێی بەهاکانی هزری کۆمەڵایەتی پیاوسالارییە و بە پاساوی جیاوازی فەسڵەجییەوە دەسەڵات و ماف و ئازادی زیاتر بۆ پیاو ڕەخساوە تا ئافرەت و پێگە و بەهای پیاو زیاترە لە ئافرەت. دواتریش هەر ئەم تێگەیشتنە وێڕای کایەی خێزان گۆازراوەتەوە بۆ هەموو کایەکانی دیکەی کۆمەڵگە و بوارەکانی تری ژیان، و بووەتە هۆی ئەوەی ئافرەت پەراوێز بخرێت. یەکسانی یاخود بەرزکردنەوە و بەهێزکردنی پێگەی ئافرەت و هاوتاکردنی بە پێگەی توخمەکەی دیکەی مرۆڤ؛ بە پاڵپشتیکردنی ئافرەت و توانادارکردنیەتی، بە تێڕوانین و شرۆڤەی نوێیە لە بواری ئایینی و کولتووری، چاکسازیی لە بواری پەروەردە، بەهێزکردنی باری دارایی و پێگەی ئابووری ئافرەت، چاکسازی یاسایی و بەشداری سیاسی و بازاڕی کار و زۆر لایەن و ڕێگەی دیکەش.
بەم ڕێگایانە و بەو چاکسازییانە ئافرەت بەهێز دەبێت، بەو پێیەش هێز و دەسەڵات لە نێوان هەردوو ڕەگەز بەرەو یەکسانی هەنگاو دەنێت، یەکسانیش دەبێتە بنەمای تێگەیشتنێکی دروست، یاخود بەکارهێنان و سوود وەرگرتن لە فاکتەرەکانی هێز و دەسەڵات بە شێوەیەکی تەندروست و بوونی پەیوەندییەکی هاوسەنگ بە یەکسانکردنی دەسەڵات و هێز، چارەسەرییە بۆ کەم کردنەوەی توندوتیژی پیاو بەرامبەر ئافرەت، هێنانە دەرەوەی ئافرەت لە پێگەی لاوازی و ئامادەکردنی بۆ پراوەکردنی هێزی دەسەڵاتی خۆی، هاوکات دەستبەرداری پیاو لە بەشێک لەو ماف و جیاوکانەی کە هزری پیاوسالاری بە ڕەوای بینیوە بۆی و داننان بە
یەکسانی و هاوشانی لەگەڵ ئافرەتدا. داننانی پیاو بە سروشت توندوتیژ و ئافرەتی بە سروشت نەرمڕەو، ڕاست و ڕەوا نییە، بەڵکوو ئەمە دەستکرد و بەرهەمی پرۆسەی کۆمەڵایەتی و پەروەردەییە. ڕاست ئەوەیە، پیاو و ئافرەت هەر یەکەیان بە تایبەتمەندی سایکۆلۆژی و شوناسی ئافرەتانە و پیاوانەی خۆیان کە لەسەر بنەماکانی هزری مرۆڤ سالاری و پەروەردەی مرۆڤانە نەوەک جیاکاری ڕەگەزی؛ دروست کرابن، ژیان بکەن و کۆمەڵگە پێش بخەن و کولتووری مرۆڤایەتی گەشە پێ بدەن؛ چونکە دواجار هیچ پێشکەوتنێک بوونی نییە و مرۆڤایەتیش بەرجەستە نابێت، ئەگەر ئافرەت لەژێر چەوسانەوەدا بێت، یان ئەگەر توخمێکی مرۆڤ توندوتیژ بێت و توخمەکەی دیکە توندوتیژی بەرامبەر بکرێت.