زاگرۆس شەهید فەتاح
داتای پێشکەوتنەکانی جیهان ئەوەمان پێ دەڵێت کە نەوە جیاوازەکان بەشداری چالاکانە و ڕۆڵی گەورە و هەمەچەشن دەبینن لە پێشکەوتنی بوارە جیاجیاکانی وڵاتەکانیاندا، هەر نەوەیەک بەجۆرێک پشکێکی گەورەی هەیە لە پێشکەوتن و ڕووبەڕووبوونەوەی قەیرانەکان و دۆزینەوەی ڕێگەچارەی گونجاو بۆ ئاستەنگییەکان.
لە ڕوانگەی رۆڵ و گرنگی پێگەی هەر نەوەیەک لە پێکهاتەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستاندا، بە گرنگی دەزانم کە لە رێگەی ئەم نووسینەوە بە کورتی تیشک بخەمە سەر گرنگی و ڕۆڵ و ڕێژەی نەوە جیاوازەکان لە پێکهاتەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستاندا.
بنەمایەكی ڕۆژئاوایی هەیە بۆ پۆلێنكردنی دانیشتوان بەسەر چەند گرووپێكی نەوەكاندا، ئەو كۆمەڵناس و توێژەرانەی لەبواری نەوەكاندا كاردەکەن لەگەڵ تێپەڕبوونی كات و بە پشتبەستن بە پێشكەوتنەكانی ژیان و ڕەوتە كۆمەڵایەتییە مێژووییەكان، ناوێكی دیاریكراویان بۆ هەر گرووپێك بەپێی جیاوازی تەمەن داناوە.
نەوە جیاوازەكان جیاوازیی بیروباوەڕ و هەڵسوكەوتی ئەو كەسانە پیشان دەدات كە سەر بەهەمان نەوەن، پۆلێنكردنی دانیشتوان بۆ ئەم گرووپە جیاوازانەی نەوەكان، تەنیا لەسەر بنەمای ژمارەی ساڵەكان و تەمەن نییە، بەڵكوو پشت دەبەستێت بە ڕووداوە مێژوویی و كۆمەڵایەتییەكان و پێشكەوتن و بوارە جیاوازەكانی ژیان، گرنگترین ئەو فاكتەرانەی كە لەدیاریكردنی مەودای تەمەنی هەر گرووپێكی نەوەكاندا لەبەرچاو دەگیرێن بریتین لە (ئاشنایەتی لەگەڵ تەكنەلۆجیا، نۆرم و هەڵوێستە كۆمەڵایەتییەكان، بەها سەرەكییەكان، هەڵوێست و ڕەوتی ئابوری) لەسەر ئەم بنەمایە، لە ئێستادا لەسەر ئاستی جیهان، بۆ هەر گرووپێكی تەمەن ناو و پێناسەیەكی دیاریكراو بەكار هاتووە، لێرەدا من بە گرنگی دەزانم ئاماژە بە چەند گرووپێکی نەوەكان لەگەڵ مەودای تەمەنەكانیان بدەم، هاوكات سیفەتە دیارەكانی هەر گرووپێكی نەوەكانیش ڕوون بكەمەوە:
- نەوەی ئەزمووندارەکان (Baby Boomers) – (١٩٤٦ – ١٩٦٤)
- نەوەی Generation X) X) – (١٩٦٥ – ١٩٨٠)
- نەوەی میلینیا (Millennials Generation) – (١٩٨١ – ١٩٩٦)
- نەوەی Generation Z) Z) – (١٩٩٧ – ٢٠١٢)
- نەوەی ئەلفا (Alpha Generation) – (٢٠١٣ – ٢٠٢٥)
مەبەستمە لە خوارەوە بە کورتی هەندێک لە خەسڵەت و سیفاتە جیاکەرەوەکانی هەر گرووپێکی نەوەکان بخەمە ڕوو:
یەكەم/ نەوەی ئەزمووندارەكان (Baby boomers): ئەوانەن كە لە دایكبووی نێوان (١٩٤٦ – ١٩٦٤)، ئەم نەوەیە بەوە ناسراون كە نەوەیەكی دڵسۆز و خەمخۆرن و بزوێنەری ئیشوكارەكانن، قۆناغە سەختەكانی ڕابردوو و پێشكەوتنەكانی ژیان وایلێكردوون كە بتوانن ئەزموونی زۆر وەربگرن و كێبڕكێ لەگەڵ ڕۆژگار بكەن و خۆیان لەگەڵ پێشكەوتنەكاندا بگونجێنن، داتاكان لە جیهاندا ئەوەیان سەلماندووە كە ئەم نەوەیە پشودرێژترن و توانای بەردەوامییان لە ئیشدا زیاترە.
دووەم/ نەوەی Generation X) X) : ئەوانەن كە لە دایكبووی نێوان (١٩٦٥ – ١٩٨٠)، ئەم نەوەیە بەوە جیا دەكرێنەوە كە پەروەردەیەكی زانستی و ئەكادیمی باشیان هەیە و ئاسانتر دەتوانن خۆیان بگونجێنن لەگەڵ تەكنەلۆجیا و پێشكەوتنەكانی ڕۆژگاردا، لە هەمان كاتدا لێهاتووییان هەیە لە چارەسەركردنی كێشەكاندا.
سێهەم/ نەوەی میلینیا (Millennials Generation): ئەوانەن كە لە دایكبووی نێوان (١٩٨١ – ١٩٩٦)، ئەم گرووپەی نەوەكان، بەوە دەناسرێنەوە كە كاریگەرن بە ئەزموونی ئەوانەی پێش خۆیان و باوەڕیان بەكاری پێكەوەیی و كاركردن بە گرووپ هەیە، لەگەڵ تەكنەلۆجیا ژیاون و ئاشنان بە بەكارهێنانی، هاوكات ڕژدن لەسەر كاركردن لەو پرۆژانەی كە دەتوانن كاریگەریی كۆمەڵایەتی ڕاستەقینەیان هەبێت، لە گرنگترین خەسڵەتەکانی ئەم نەوەیە ئەوەیە كە بە بەهاوە لە ئەزموونی پێش خۆیان دەڕوانن و هەمیشە هەوڵ دەدەن درێژەپێدەر و بەردەوامیپێدەری ئەزموونە سەركەوتووەكانی نەوەكانی پێشووبن.
چوارهەم/ نەوەی Generation Z) Z): ئەوانەن كە لە دایكبووی نێوان (١٩٩٧ – ٢٠١٢)، ئەم نەوەیە؛ بەوە جیادەكرێنەوە كە لەدایكبووی سەردەمی تەكنەلۆجیان و شارەزایی زۆر باشیان هەیە لە بەكارهێنانی تەكنەلۆجیا و ئاشنان بە پێشكەوتنەكانی سەردەم.
ئاماژەدان بەم چوار گروپەی نەوەكان و ناساندنیان بەشێوەیەكی كورت بۆ ئەوەیە بڵێین ئەم نەوە جیاوازانە پێكهاتەی كۆی دانیشتوانی هەر وڵاتێكن و بەشداریی هەر گروپێك لەو نەوانە لە كایە جیاوازەكانی ژیاندا بەپێی ئەزموون و چالاكی و دنیابینی و تێگەیشتنیان گرنگی و بایەخی خۆی هەیە، مەبەستمە ئەم بنەما زانستییە جیهانییە، ببەستمەوە بە پێکهاتەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان و گرنگی و بایەخی توێژی گەنجان و لاوان لە هەرێمی کوردستاندا.
نەوەی ئەزمووندارەكان كە لەدایكبووی نێوان ساڵانی (١٩٤٦-١٩٦٤)ـن، توێژێکی زۆر گرنگی هەر وڵاتێکن و ئەزموون و دنیابینی زۆریان هەیە و دەتوانن ڕۆڵی زۆر کاریگەریان هەبێت لە پێشکەوتنی وڵاتدا. لە هەمان کاتدا گرووپی نەوەی (X)، واتە ئەوانەی كە لەدایكبووی نێوان ساڵانی (١٩٦٥- ١٩٨٠)ـن، بێگومان ئەمانەش ئەو كەسانەن كە ئەزمووندارن و هاوكات قاڵبوونەتەوە لەناو ئیشدا و جێگەی دەستیان دیار دەبێت لە کایە جیاوازەکاندا.
ئەوەی من مەبەستمە لەم نووسینەدا زیاتر تیشكی بخەمە سەر، بریتییە لە بەشداریپێكردن و گرنگیدان بەو گرووپەی نەوەكان كە بەنەوەی (میلینیا) ناسراوە کە لەدایکبووی نێوان (١٩٨١ – ١٩٩٦)ـن، بە پێی داتای دانیشتوانی ساڵی ٢٠٢٠، كە لەلای حكوومەتی هەرێمی كوردستان و وەزارەتەكانی بەردەستە، نەوەی میلینیا رێژەی ٢٣٪ـی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان پێک دەهێنن، ئەمە لە کاتێکدایە کە نزیكەی (٨٠%)ـی دانیشتوانی هەرێمی كوردستان تەمەنیان كەمترە لە (٤٢ ساڵ)، ئەمە دەرخەری ئەو راستیەیە كە گەنجان، گەورەترین گرووپی تەمەنن لە پێكهاتەی دانیشتوانی هەرێمی كوردستاندا، هاوکات ئەگەر تەماشای پێکهاتەی دیمۆگرافی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان بکەین، ئەوە دەردەکەوێت کە پێکهاتەیەکی هەرەمییە و تا ساڵی ٢٠٤٠ـیش بەم شێوە هەرەمییە دەمێنێتەوە کە رێژەی گەنجان تێیدا گەورەترین رێژەی توێژە جیاوازەکانی دانیشتوانی هەرێمی کوردستانە.
لەسەر بنەمای ئەم شیکار و داتایەی سەرەوە، زۆر گرنگ و پێویستە کە سود لەم سەرمایە مرۆییە وەربگیرێت و ڕۆڵ و بەرپرسیارێتی و پێگەی بەرچاویان پێبدرێت لە کایە جیاوازەکانی ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسیدا بە تایبەت لە ئۆرگانەکانی (حکومەت، حزب و کەرتی تایبەت)، لەبەر ئەم هۆکارانەی خوارەوە:
- لەگەڵ ئەوەی بەگرنگی دەزانم، ئەو سامانە لە ئەزموون و زانیاری كەلای نەوەی بەتەمەن و ئەزمووندارەكان هەیە بهێڵرێنەوە و بەردەوامبن، لە هەمان كاتدا زیادكردنی بەشداریی گرووپە گەنجەكان لە کایە جیاوازەکاندا، یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی ئەم زانیاری و ئەزموونانە بگوازرێنەوە بۆ نەوەی تازە و لەم رێگەیەوە دڵنیایی بەردەوامی و پاراستنی ئەزموون و زانیارییەكان فەراهەم دەبێت.
- بەشداریی نەوە جیاوازەكان لە بەرپرسیارێتی و ڕۆڵە گەورەکاندا، هەستی ئەوە لای زۆرینەی دانیشتوان دروست دەکات کە هەموان پێکەوە بەشدارن لە دەستکەوتەکان و هاوکات پێکەوەش ڕووبەڕووی قەیرانەکان دەبنەوە .
- جەختكردنەوە لە بایەخدان بەلاوان لە ئاستە باڵاکاندا و برەودان بە تواناكانیان و تێكەڵكردنیان لەگەڵ کایە جیاوازەکاندا، وا دەكات كە گەنجان هەم سەرقاڵتر و بەرهەمدارتربن و هەمیش بەشداری و چالاكییان زیاتر و كاریگەرتر بێت.
پرسی پۆلێنكردنی نەوەكان بۆ چەند گروپێكی جیاواز پرسێكی شمولیە، بێ تەركیزكردن لەسەر رەگەز و جێندەر، توێژینەوەکان و ئەزموون و داتاکان لە جیهاندا ئەوەیان سەلماندووە کە زیاتر بەشداری ئافرەت و خانمان لە کاروبار و بەرپرسیارێتی و چالاکییە جیاوازەکاندا، واتای بەرهەمداری زیاتر و گەشەی وڵاتە لە کایە جیاوازەکانی ژیاندا.