شاری ڕواندز یەكێكە لە شارە كۆنەكانی هەرێمی كوردستان، ڕۆلی سیاسی و كارگێری و كۆمەڵایەتی و كلتوری و هونەری هەیە لە مێژووی كوردا گێراوە.
یەكێك لەو كوردانەی شاری ڕواندز، كە ڕۆڵێكی گەورەی لە بزاڤی ڕۆشنبیری و سیاسیی كوردستان و عێراقدا هەبووە، ئیسماعیل بەگی ڕواندزی بووە كە لە سەردەمی ئینگلیزەكان دەبێتە حاكم، هەروەها لەو كاتەی دەبێتە ئەندامی ئەنجوومەنی عێراق، هەڵوێستە بوێر و كوردایەتییەكەی وا دەكات، دژمنان و ناحەزانی لێی بترسێن.
ئەو كەسایەتییە مێژووییە ژمارەیەك توێژینەوە و لێكۆلینەوەی لەسەر كراوە، لە چەندین پەرتووكی مێژووی ناوی هێنراوە، (یاسین ئیبراهیم) نووسەر و توێژەرێكی مێژووییە لە دەڤەری ڕواندز بۆ “هەولێر”، ئەوەی خستەڕوو و دەڵێ: بە پێی سەرچاوە مێژووییەكان، ئیسماعیل بەگ ساڵی 1895 لەدایك بووە؛ كوڕی سەعید بەگ كوڕی عەبدوڵا پاشای كوڕی بەكر بەگ؛ هەر لە تەمەنی منداڵیدا دەچێتە بەر خوێندن، هێشتا تەمەنی بچووك بووە، باوكی دەكوژرێت و لەعلی خانی دایكی، بە جوانترین شێوە پەروەردەی دەكات و زمانی ئینگلیزی، توركی، عەرەبی، فارسی و فەرەنسی فێر دەبێت و، ڕێکەوتی ١٥/١٢/١٩١٩ـی زایینی لە سەردەمی ئینگلیزەكاندا دەبێتە حاكمی ڕواندز. لە ناو خانەوادەكەشیان مستەفا ئاغای ڕواندزی هەبووە كە برازای لەعلی خان بووە، كە زۆرجار لە غیابی ئیسماعیل بەگ سەرپەرشتی دیوەخانەكەی كردووە.
دەشڵێ: لە مێژووی كوردستان، ڕۆڵێكی زۆری لە بزاڤی ڕۆشنبیری و سیاسیی كوردستان و عێراقدا گێڕاوە. ئەو یەكەم كورد بوو لە دوو خولی پەرلەمان توانیی ڕۆڵی سەرەكی بگێڕێت و كێشەی كورد بەیاسایی بكات و داوای دەوڵەتی كوردیی كردووە. ئەو وەك یەكەم هاووڵاتی ئۆتومبیلی هێناوە ڕواندز و هەر زوو قات و ڕیبات پۆشیوە. لە نێو ماڵەكەی كتێبخانە هەبووە و كتێبی جۆراوجۆری لەخۆ گرتوە و حوزنی موكریانی زۆرجار باسی لە هاتنەوەی ئیسماعیل بەگ كردووە هەرچی بەرپرسی گەورەی عێراق و عەرەب و میری و وەزیر و كاربەدەستی دەوڵەت و سەربازی دەهاتنە ماڵی ئەو؛ داوای لەهاملتۆن كردوە، ڕادیۆی بۆ بێنێت بە مەبەستی زانیاریوەرگرتن. لە یەكەم شانۆگەریی نیرۆن لە ڕواندز ئامادە بووە.
یاسین لە بەشێكی قسەكانیدا دەڵێت: تاقانە بووە، لە ماڵەوە مامۆستای تایبەتی بۆ گیراوە، لە قوتابخانەی ڕوشدییە لە ڕواندز خوێندوویەتی و، بە شێوەیەكی جوان پەروەردە كراوە. كاتێ ئینگلیزەكان دێنە عێراق و ڕواندز داگیر دەكەن. بە دوای كەسێكدا گەڕاون، بۆ ئەوەی بیكەنە نوێنەری خۆیان. ئێسماعیل بەگ بە تەمەن بچووك هەڵدەبژێرن. لەو كاتە ململانێیی عوسمانییەكان و ئینگلیزەكان و شۆڕشی كوردەكانی ناوچەكە و خەڵكی ڕواندز دژ بە ئینگلیز، كێشە و گرفتی زۆر بۆی دروست دەبێ. بەڵام سەركەوتنی ئینگلیز و ئەستێرەی ئەو پیاوە دەگەشێتەوە، دوو جار دەبێتە پەرلەمانتار لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق. ڕۆڵی باش دەگێرێت و هەموو ئەو بڕیار و كارانەی لەو سەردەمە لە بەرژەوەندی كورد بوون، هەوڵ و ماندووبوونی ئەوی تێدا بووە.
یاسین ئیبراهیم دەڵێت:” ئیسماعیل بەگ لە ساڵی 1925 دەبێتە ئەندامی خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق . لەهاوینی 1926پێشنیارێك پێشكەش بە وەزارەتی ناوەخۆی عێراق كراوە بۆ كردنەوەی یانەیەكی هۆشیاری، ئامانج لێی ناسینی زمانی كوردی و بڵاوكراوەكان بە زمانی دایك بن. لە ماڵی ئیسماعیل بەگی ڕواندزیدا، سەید تەها، ئەمین ئەفەندی، محەمەد ئەفەندی و مستەفا مەزهەر ئەفەندی بەڕێوەبەری ماڵی ڕواندز، واژۆیان كردووە. هەر لە ڕواندز، ئەشرافی شار: (محەمەدعەلی ئاغا، سلێمان بەگ، یونس ئاغا، ڕەسول ئاغا، شێخ عەبدوڵڵا مەدەنی، شەوكەت ئەفەندی). سەرۆک عەشرەت (شێخ محەمەد ئاغای باڵەك، عەلی بەگ سورچی، حەمەدەمین ئاغای هەركی، مەلا یوسف ئاغای باڵەكی، حەمەدەمین بەگی دەرگەڵە، نامەیەكیان بۆ سەرۆكوەزیرانی عێراق ناردبوو، بە هۆی ئەوەی زمانی كوردی لە ناوچە كوردییەكان بووە زمانی خوێندن و نووسین. تیایدا هاتووە: “بەرانبەر بەو میهرەبانییەی كە حوكوومەت نواندی بە دانانی قانوونێك كە زوبانی نووسینی ڕەسمی و خوێندن، لە قیتعەی كوردان بە كوردی بێت، حقوقی مەشروعە بدرێت بە كورد و هەموو میللەت لە ڕواندز تەشەكورات تەقدیم دەكەین و سەربەرزیتان دەخوازین. هەروەها لە ساڵی 1928 دوای ئەوەی لە خولی دووەم هەڵدەبژێردرێـتەوە لەگەڵ ئەندامانی دیكەی كوردەكان نامەیەك ئاراستەی وەزارەتی مەعاریفی دەكەن كە تێدا نووسراوە كە چەند داواكارییەكی سەبارەت بە خویندن ئاراستە دەكەن.
بۆ وەزارەتی مەعاریفی جەلیل
لە گەورەییتان ناشاردرێتەوە كە گەورەترین چتێكی بە ئەهمیەت لە كوردستان، بڵاوكردنەوەی عیلم و زانست و پێویستە هەموو كۆسپێك لا ببرێت لە ڕێگەی لابردنی جەهالەت و گەورەترین هۆ، كە لەو ناوچەیە عیلم و مەعریفەت.
هەروەها هاملتۆن لە كتێبیRoad Through Kurdistan: The Narrative of an Engineer in Iraq دەڵێت: ئیسماعیل بەگ هەردەم بە ئاواتی پێشكەوتن و سەربەخۆیی كوردستان بوو، لە لای ئێمە دەیگوت، دەبێ ڕۆژێك دابێ كوردستان وەك سویسرای لێ بێ! هەروەها لەو بیروباوەڕەدا بوو، بە كردنەوەی ڕێگای گەلی عەلی بەگ ئاواتەكەی دێتە دی، هەردەم دەستی یارمەتیی بۆمان درێژ دەكرد و هانی دەداین تا پڕۆژكەكانمان سەركەوتوو بێت. هەروەها لە سەردەمی ئەودا ڕێگا ئارام بوو كە مەبەستی لێی ڕێگای گەلی عەلی بەگ بووە، هەروەها كەس نەیتوانیوە ئازاری كرێكارەكانی بدات.
سر ولیەم ڕوبیرت های، لە كتێبی (دوو ساڵ لە كوردستان) واتە ساڵەكانی 1918- 1920 لە باسی ئیسماعیل بەگدا دەڵێت: ئەستێرەی ئەم گەنجە ڕۆشنبیرە دەگەشێتەوە”. لەو كاتەی دەبێتە ئەندامی پەرلەمانی عێراق و هەڵوێستە بوێر و كوردایەتییەكەی وادەكات، دژمنان و ناحەزانی لێی بترسن.
ڕەنگین ئیبراهیم مستەفا كە نووسەر و توێژەرەێكی دەڤەری سۆرانە و نامیلكەیەكی لەسەر ئیسماعیل بەگ بڵاو كردووتەوە دەڵێت ئیسماعیل بەگ هەرگیز نەیدەویست ویلایەتی موسڵ بكەوێتە ژێر دەسەڵاتی توركیا؛ ساڵی 1926 یاداشتێكی بەرز كردەوە بۆ حكومەتی عێراق تیایدا ئەم داواكاریانەی هەبوو:
1) مافی كورد لەبەرچاو بگیرێ؛
2) لەبارەی دانانی دامەزراوەیەكی تایبەتی بۆ بەڕێوەبردنی كوردستان بارەگاكەی هەولێر یان كەركوك بێت، پەیوەندییان لەگەڵ بەغدا له ڕێگەی مەندووبی سامی بێت.
ناوبراو پێی وابوو (كێشەی كورد بریتییە لە یەكنەگرتن و ناتەبایی و دووبەرەكیی نێوخۆیی جا چۆن ئەو گەوهەرە گرانبەهایە بەدەست دێت) و هەروەها لە درێژەی كارەكانی لە یەكەم هەڵبژاردنی وەك نوێنەری هەولێر، ئیسماعیل بەگ داوای لە ئەنجوومەن كرد، كە جیاوازی نەهێڵن لە نێوان لیواكانی عێراق و لیواكانی كوردستان و، بۆ بەدیهێنانی مافی ئۆتۆنۆمی بۆ كورد، كارێكی زۆر ڕەوای بۆ كورد كردووه، كە مافی خۆیەتی و نابێت پێشێل بكرێت و عەبدولموحسین سەعدوون سەرۆكوەزیرانی عێراق ئیسماعیل بەگی وەكو ڕۆشنبیریك و لێزانێك ڕاسپاردووە بۆ دەستنیشانیكردنی وەزیری داد. هەندێك لە سەرچاوەكانیش دەڵێن جگەوە لەوەی كە ئەو كەسایەتییە ئەندام بووە لە چەند كۆمەڵەیەكی كوردی وەكو (ئازادی كوردستان و خوێبوون و هتد) هەروەها ئەندامی (پارتی پێشكەوتن)یش ئەو پارتە كوردی نەبووە و عەبدولموحسین سەعدوون دایمەزراندبوو؛ مێژوونووسان وای دەبینن كە ئیسماعیل بەگ ویستوویەتی لە ڕیگەی ئەندامبوونی لەو پارتەش جاریكی دیكەیش خزمەتیك بە چارەسەركردنی دۆزی كورد بكات.
رەنگین ئیبراهیم مستەفا، سەبارەت بە هۆكارەكانی دەستنیشانكردنی ئیسماعیل بەگی ڕواندزی لەلایەن كاپتنی ئینگلیزەكان كاپتن های بۆ بەڕێوەبردنی ڕواندز بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە لە لایەك وەكو ناوداری بنەماڵەكە لە لایەكیش وەكو زانایی و دانایی و شارەزای زمان و دەوڵەمەندی ئەو مرۆڤە دەگەڕێتەوە. هەروەها بەشێكی زۆر لەو زەویانەی ئینگلیزەكان لە دەوروبەری ڕواندز كەلوپەل و ئامێری شەڕیان لێ دانابوو هی ئیسماعیل بەگ بووە، كرێیان پێ دەدات.
شایانی باسی ئیسماعیل بەگی ڕواندزی، مانگی حوزەیرانی ١٩٣٣ـدا لە كاتی گەڕانەوەی بۆ ڕواندز لە هەولێرەوە، بە هۆی ناكۆكییەكانی ناوخۆ دەكوژرێ؛ گۆڕەكەی لە شاری ڕواندزدایە.
فۆلكلۆرپەروەر ئەسعەد عەدۆ، تەواوی داستانی كوژرانی سمایل بەگی لە كتێبێكی فۆلكلۆریدا بە دیرۆك و لاوك و حەیران، باس كردووە؛ لە دێڕێكدا لە لاوكی سمایل بەگی ڕواندزیدا دەڵێت:
بەژنی سمایل بەگم مینایە
جوابەكی بەرن بۆ بەغدایە
لەعلی دەگریێ كوڕی كوژرایە
لەعلی خانی دایكی لە بنەماڵەیەكی خانەدانی ڕواندز بووە، خاوەنی ئەو تاكە كوڕە بووە، كۆشكێكی گەورەیشی هەبووە لە خوارووی ڕواندز، هەمیشە بۆ میوانان واڵا بووە، لە سەرچاوەكاندا بە ئاغەژن ناوی هاتووە، لە دیوەخانەكەیدا شاعیر و بەندبیژ هەبووە كە بەسەر كۆڕەكەیدا هەڵیاندەگوت؛ دوای کوژرانی كوڕەكەكەی نەیهێشت بۆ جارێكیش ژووری كوڕەكەی بكرێتەوە تاوەكو لە ساڵی 1968 دواكۆچی كرد.