سەرلەبەیانیی ئەمڕۆ یەكشەممە 1/12/2024، بەڕێز نێچیرڤان بارزانی، سەرۆكی هەرێمی كوردستان، بەشداریی لە ڕێوڕەسمی سەدساڵەی لەدایكبوونی زانای گەورەی كورد و جیهانی ئیسلامی، پرۆفیسۆر دكتۆر مستەفا زەڵمیدا كرد كە لە هۆڵی شەهید سەعد عەبدوڵڵا لە هەولێر لەلایەن كۆڕبەندی هزری ئیسلامی و ڕێكخراوی ڕۆشنبیریی مستەفا زەڵمی-یه‌وه ڕێكخرابوو.
لە ڕێوڕەسمەكەدا كە ژمارەیەك لە بەرپرسانی حزبی، حكوومی، كەسایەتی ئەكادیمی، زانا و مامۆستایانی ئایینیی ناوخۆ و دەرەوەی هەرێمی كوردستان، نوێنه‌رانی ئه‌زهه‌ری شه‌ریف و كەسوكاری پرۆفیسۆر مستەفا زەڵمی ئامادەی بوون، سەرۆك نێچیرڤان بارزانی وتەیەكی پێشكەش كرد، ئەمە دەقەكەیەتی:
ئاماده‌بووانى به‌ڕێز،
به‌يانيتان باش،
هه‌موو لايه‌كتان به خێر بێن. به‌خێرهاتنێكى تايبه‌تى ميوانانى به‌ڕێز له ئه‌زهه‌رى شه‌ريفه‌وه ده‌كه‌م كە ئەمڕۆ تەشریفیان هێناوە و لەگەڵ ئێمە لەم ڕێوڕەسمەدا بەشدارن، زۆر بە خێر بێن سەر چاوان. خۆشحاڵين كه له‌م ديدار و ڕێوڕه‌سمه‌دا بۆ يادى سەدساڵه‌ی له‌دايكبوونى پیاوێكی تایبەت، زانای گه‌وره‌ی كورد و جیهانی ئیسلامی، پرۆفیسۆر دكتۆر مستەفا زەڵمی، هەموو لایەك له‌گه‌ڵ ئێمه به‌شدارن، بە خێر بێن.
خوالێخۆشبوو زه‌ڵمى، تەنها زانا و بیرمەندێك نەبوو، بەڵكو هێمای چاكسازی و نوێكردنەوە بوو لە بیری ئیسلامی و یاسادا. ئەم پیاوە كە بۆ دروستكردنی كۆمەڵگەیەكی دادپەروەر و مرۆڤانەتر ژیا، توانی بەها ئایینییە جێگیرەكان و پێداویستییەكانی سەردەمی نوێ، پێكه‌وه كۆبكاتەوە، به‌وه‌ش كارێكى مه‌زنى ئه‌نجام دا.
دكتۆر مستەفا خاوەن دیدێكی چاكسازيی گشتگیر بوو لەسەر بنەمای باوەڕێكی قووڵ بەوەی كە ئايينى ئیسلام ڕێگر نییە لە بەردەم پێشكەوتندا، بەڵكو هێزێكی پاڵنەرە بۆ گەشەكردن و نوێبوونەوە. باوەڕی وابوو كە یاساكان جێگیر نین، بەڵكوو ئامرازێكن بۆ خزمەتی مرۆڤ، بۆيه دەبێت گەشە بكەن، تاكوو لەگەڵ پێداویستیی گۆڕانكاریی گەلاندا بگونجێن.
دكتۆر زەڵمی خوێندنەوەیەكی نوێ و ڕۆشنگەرانه‌ى بۆ دەقە شەرعییەكان پێشكەش كرد. جەختی لەوە دەكردەوە كە ئیجتیهاد نابێت بوەستێت و تێگەیشتنی ڕووكەشانه‌ی دەقەكان، لەوانەیە ببێتە هۆی ڕێگری لە پێشكەوتنی كۆمەڵگەكان. پێی وابوو ئیسلام چونكه ئایینی بەزەیی و دادپەروەرییە، بە هیچ شێوه‌يه‌ك ستەم و جیاكاری، قبووڵ ناكات.
ئاماده‌بووانى به‌ڕێز،
پێشتر هه‌م به‌رهه‌مه‌كانى، هه‌م ده‌رباره‌ى مامۆستا زه‌ڵمى خوێندبوومه‌وه. ده‌مزانى ئه‌وه‌ى ئێمه ده‌مانه‌وێت بيكه‌ين، بێ هاوكارى و پشتگيريى ئه‌و، هيچ ئاسان نابێت. بۆيه، هەروەكوو مامۆستا محەمەد شەریف گوتی، له یه‌كه‌م دیدارم له‌گه‌ڵ جه‌نابياندا له 12ى ته‌ممووزى ساڵی 2007، داوام لێ كرد كە له كوردستان بمێنێته‌وه.
بوونی ئه‌و، زۆر پێویست بوو بۆ گۆڕانكاريی گه‌وره له یاسای باری كه‌سيیدا. به شێوه‌یه‌كی كاریگه‌ر به‌شداریی كرد له گۆڕینی تێگه‌یشتنه هه‌ڵه‌كان سه‌باره‌ت به كێشه‌كانی وه‌ك: خه‌ته‌نه‌كردنی ئافره‌تان، ته‌ڵاق، كوشتنی ژنان و فره‌ژنی، ئه‌وه‌ش له ڕێگه‌ی گفتوگۆیه‌كی فیكری و فیقهيی به‌رهه‌مداره‌وه.
هه‌مان ساڵ به سه‌رپه‌رشتيی به‌نده و به سه‌رۆكایه‌تيی دكتۆر زه‌ڵمی و ئه‌ندامێتی (10) شاره‌زاى په‌یوه‌ندیدار، ده‌ست به ئاماده‌كردنی پرۆژه‌ياسا‌ی هه‌مواركردنی یاسای باری كه‌سیی كرا. ماوه‌ی زیاتر لە (8) مانگ كاریان له‌سه‌ر كرد و له‌گه‌ڵ هه‌موو لايه‌نه په‌يوه‌نديداره‌كان زه‌مينه‌سازيیان كرد.
له كۆتاييدا به شێوه‌یه‌كی پێشكه‌وتوو كه له‌گه‌ڵ ده‌قی قورئانی پیرۆزدا بگونجێت، ئاماده كرا؛ ئينجا له ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و په‌رله‌مانی كوردستانیش په‌سه‌ند كرا. گۆڕانكارییه‌كان گەورە بوون، بێگومان، به‌بێ تێگه‌یشتنی قووڵی مامۆستا زه‌ڵمی بۆ قورئانی پیرۆز و فیقهـ، ئه‌مه جێبه‌جێ نه‌ده‌بوو. هه‌روه‌ها ئه‌و ڕۆڵى سه‌ره‌كيی گێرا بۆ باوه‌ڕپێهێنانی زانایانی ئایینی له گرنگيی ئه‌م گۆڕانكاریيه و پشتگیریكردنیان.
مامۆستا زه‌ڵمی جووڵانه‌وه‌یه‌كی فیكریی گه‌وره‌ی دروست كرد له‌سه‌ر بنه‌مای تێگه‌یشتنی مرۆڤانه بۆ ئیسلام، دوور له‌و نه‌ریته كۆنانه‌ى كه بە هیچ شێوەیەك په‌یوه‌ندیيان به ئايينه‌وه نەبوو. بۆيه كۆمه‌ڵگه‌ی كوردستانی، به‌رده‌وام قه‌رزاری به‌خشینه زانستی و فیكرییه‌كانى مامۆستايه.
هه‌ميشه بێ كۆڵدان، لەگەڵ پیاوانی ئایینی، ئەكادیمییەكان و یاسادانەران و سياسه‌تمه‌داران كاری ده‌كرد بۆ بەدیهێنانی هاوسەنگییەك لەنێوان بەها ئیسلامییەكان و پێداویستییە هاوچەرخەكاندا. ئەركەكه‌ى قورس بوو، بەڵام یاسایەكی به‌رهه‌مهێنا كە هاوسەنگییەكی وردی لەنێوان پاراستنی بەها كولتووری و ئایینییەكان و دەستەبەركردنی دادپەروەری و یەكسانيدا بۆ هەمووان، پێكهێنا.
ئەم یاسایە تەنها دەقێكی یاسایی نەبوو، بەڵكوو ڕەنگدانەوەی فەلسەفەی دكتۆر زەڵمی بوو كە ستەمی ڕەت كردەوە و مرۆڤسالارى و شكۆى مرۆڤى بەهێز كرد. ئه‌و، هه‌ميشه جه‌ختى له ڕێزگرتن و شكۆمه‌نديى مرۆڤ كردووه‌ته‌وه.
بەڕێزان،
دكتۆر زەڵمی، پێی وابوو كە بەهێزكردنی ئافرەت تەنها مەسەلەیەك نييه په‌يوه‌نديى به مافه‌وه هه‌بێت، بەڵكوو فاكتەرێكی سەرەكییە بۆ بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی بەهێز و سەقامگیر. بۆيه یەكێك بوو لە یەكەم بەرگریكارانی پرسى ئافرەت و مافه‌كانى لە هه‌رێمى كوردستان.
بە شێوەیەكی بەرچاو بەشداريی كرد لە دەركردنی یاسای سزادانی هەموو جۆرەكانی توندوتیژی دژی ئافرەتان. یاسای بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژيی خێزانی كە لە ساڵی ٢٠١١ دەرچوو، ئەنجامێكی ڕاستەوخۆی هەوڵە فیكری و یاسایيیەكانی دكتۆر بوو.
هه‌ميشه جەختی لەوە دەكردەوە كە توندوتیژی دژی ئافرەتان، تەنها كێشەیەكی تاكەكەسی نییە، بەڵكو هەڕەشەیە بۆ سەر كۆمەڵگە بە شێوەیەكی گشتی. پێی وابوو كە بەدیهێنانی دادپەروەری بۆ ژن، هەنگاوێكی بنەڕەتییە بەرەو بەدیهێنانی كۆمەڵگەیەكی هاوسەنگ و دادپەروەر.
دكتۆر مستەفا ده‌يزانى كە چاكسازيی له بوارى ياسادا، تەنها به گفتوگۆى قووڵ و هاوكاريی نێوان لایەنە جیاوازەكان، بەدیدێت. باوەڕی وابوو كە شەریعەتی ئیسلام و یاسای مۆدێرن دژ بەیەك نین، بەڵكوو دەتوانن پێكەوە كار بكەن بۆ بەدیهێنانی دادپەروەری و یەكسانی، له‌وپێناوه‌شدا ڕه‌نجێكى زۆرى دا و ئه‌ركێكى مه‌زنى جێبه‌جێ كرد.
فەلسەفەكەی لەسەر ئەوە بنیات نرابوو كە ئایین سەرچاوەی ئیلهامی ئەخلاقی و دادپەروەرییە، لەكاتێكدا، یاسا دەبێت ئامرازێكی پراكتیكی بێت، بۆ پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و ڕێكخستنی پەیوەندییەكان، لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵگەدا.
ئامادەبووانی بەڕێز،
میراتی دكتۆر مستەفا زەڵمی، تەنها كتێب و یاسا نین، بەڵكو پەیامی ئومێدە بۆ نەوەكانی داهاتوو. ئه‌و، فێری كردین كە ئیجتیهاد و كاری بەردەوام، تاكه ڕێگەن بۆ بەدیهێنانی پێشكەوتن. ئه‌وه‌ى سه‌لماند كه ئاستەنگەكان ڕێگر نین، بەڵكو پاڵنەرن بۆ داهێنان و نوێگەری.
دكتۆر زەڵمی، ڕووبەڕووی ئاستەنگی گەورە بووەوە لە ژیانیدا، بەڵام نموونەی ئازایەتی و پێداگری بوو. لە توێژینەوەكانییەوە تا چاكسازییه‌كانى له یاسادا، هەمیشە پابەند بوو بە خزمەتی زانست و كۆمەڵگە. بۆيه ژیانی ئه‌و، سەرچاوەی ئیلهامه بۆ هەموو ئەوانەی هەوڵی بنیاتنانی داهاتوویەكی باشتر بۆ گەلەكەیان دەدەن.
وەك لە یەكێك لە نووسینەكانیدا دەڵێت: “زانستى ڕاستەقینە ئەوەیە كە خزمەتی مرۆڤ دەكات و بەرزی دەكاتەوە، هەر زانستێك ئەمە بەدینەهێنێت، زانستێكی ناتەواوە.”
ئێمە لە هەرێمی كوردستان پابەندین بە بەردەوامبوون لەسەر ئەو ڕێگەیەی دكتۆر زەڵمی كێشاویه‌تى. بەردەوام دەبین لە كاركردن بۆ بەهێزكردنی دادپەروەريی كۆمەڵایەتی، پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و دڵنیابوون لەوەی كە كوردستان لانه‌يه‌ك بێت بۆ لێبوردەیی و پێكەوەیی.
بەردەوام دەبین لە كاركردنى جددی، بۆ دڵنیابوون لەوەی كە میراتە فیكری و یاساییيەكەی لە كۆمەڵگەكەماندا، به زیندوويى بمێنێته‌وه. ڕێنیشاندەرمان دەبێت لە بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی كە ڕێز لە فرەیی دەگرێت و بەها مرۆیيیەكان، بەهێز دەكات.
بەڕێزان،
میراتی دكتۆر زەڵمی لە سنوورەكانی كوردستان و عێراق تێپه‌ڕيوه. دیدە فیكری و چاكسازییەكانی، تەنها ناوخۆیی نەبوون، بەڵكوو بوونە سەرچاوەی ئیلهام بۆ جیهانی ئیسلام و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش لە ساڵى 2013 له‌لايه‌ن شێخى ئه‌زهه‌رى شه‌ريفه‌وه، خه‌ڵات كرا.
ئه‌و تەنها پیاوێكی زانست نەبوو، بەڵكو هەڵگری پەیامی مرۆیيی گەورە بوو: پەیامی دادپەروەری و لێبوردەیی كە ئەمڕۆ زیاتر لە هەر كاتێك، ئێمە پێویستمان پێیەتی. سەلماندی كە زانست و كاری بەردەوام، دەتوانێت ببێتە هێزی گۆڕانی ڕاستەقینە بۆ چاكه. ئەمڕۆ، كه لێرە وەستاوین، ته‌نيا بۆ یادكردنەوەی خۆى و ميرات و دەستكەوتەكانی نييه، به‌ڵكوو بۆ نوێكردنەوەی پەيمانیشمانه بە بەرەوپێشبردنی پەیامەكەی.
ده‌ستخۆشى له ڕێكخه‌رانى ئه‌م ديداره ده‌كه‌م. زۆر سوپاس بۆ ماندووبوون و كارى دڵسۆزانه‌يان. سوپاس و پێزانين بۆ هەموو ئەوانەی بەشدارییان كرد لە زیندووڕاگرتنی یادی ئەم زانا بەڕێزە.
هه‌موو لايه‌كتان به خێر بێن.
هه‌ر زيندوو بێت يادى خوالێخۆشبوو پرۆفيسۆر دكتۆر مسته‌فا زه‌ڵمى.
زۆر سوپاستان ده‌كه‌م،
هيواى ڕۆژێكى خۆشتان بۆ ده‌خوازم..