د. هێمن هەورامی، ئەندامی مەکتەبی سیاسیی پارتی دیموکراتی کوردستان گوتارێکی لە کۆڕبەندی “فیکرە” کە سەر بە (ئینستیتیوتی واشنتۆن بۆ سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی نزیک)ـە؛ لەبارەی “ڕۆڵی دادگای باڵای فیدراڵی لە تێکدانی دیموکراسییەت لە عێراق” بڵاوکردەوە.
هەورامی بە تیشک خستنە سەر ڕۆڵی گرنگی دادگای باڵا وەک “بەرزترین دەسەڵاتی دادوەری لە هەموو وڵاتێکدا و گەرەنتیکاری کاریگەری سیستەمی دەستووری لە دەوڵەتە فیدراڵیەکاندا، ڕوونیکردووەتەوە “ڕەنگە دۆخی ئێستای عێراق ڕوونترین دەرکەوتنی ئەو مەترسییە بێت کە بە پێچەوانەوە دادگای باڵا تێکدەری پرۆسەی دیمۆکراسی بێت.”
دوای دامەزراندنی دادگەی باڵا لەسەر بنەمای مادەکانی 81-87ی دەستووری 1925، هەورامی ئاماژە بەوەدەدات کە دادگاکە تا ساڵی 1979 بەرگەی گرت، و دواتر ئەنجوومەنی دادوەری عێراق “لەکاتی پاکتاوکردنی سەدامدا لەگەڵ وەزارەتی داد یەکخرا و دادگەکە پێگە و بەهای خۆی لەدەستدا”.
هەروەها لە گوتارەکەدا ئاماژە بەوە کراوە، دادگەی باڵا بەپێی بڕیاری حکوومەتی کاتی دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس دامەزراوە، و بڕیار وابوو دوای پەسەندکردنی دەستووری هەمیشەیی ساڵی 2005، پێداچوونەوەی بۆ بکرێت و دواتر جۆرێکی هەمیشەیی لە دادگەکە جێگیر بکرێتەوە.
هەورامی تیشکی خستە سەر ئەوەی کە هاوکات لەگەڵ دامەزراندنی ئەنجوومەنی حوکمڕانی عێراق و دەرکردنی یاسای ئیدارەی حکومەتی کاتی (TAL) بۆ پشتڕاستکردنەوەی فیدراڵیزم، “بڕگەکانی مادەی 44ی TAL وایدانا کە دادگایەکی دەستووری دابمەزرێنرێت بۆ بەهێزکردنی بنچینەی سیستەمی فیدراڵی”.
جەختیشی لەوە کردەوە: “حکومەتی عێراق- بە سەرۆکایەتی ئەیاد عەللاوی- یاسای ژمارە 30ی ساڵی 2005ی دەرکرد، کە دادگای باڵای فیدراڵی (FSC)ی بە سەرۆکایەتی مەدحەت مەحموود دادەمەزرێنێت، کە بە ئاشکرایی بۆ ماوەی پێش-دەستووری لە عێراق بووە.”
جگە لەوەش، لە گوتارەکە باس لە هەموارکردنەوەی بەپەلە و نادەستووری دادگەی فیدراڵی کراوە لە ڕێگەی یاسای ژمارە 25ی ساڵی 2021 کە زۆرینەی پێویست بۆ ئەم هەموارکردنەوەیەی لە پەرلەمانی عێراق مسۆگەر نەکردووە، و دەسەڵاتی سەرۆکایەتییشی پێشێل کردووە.
هەورامی ئەوەشی خستووەتەڕوو “هەموارکردنی نادەستووری ساڵی 2021″، کە پێداچوونەوە بە “مادەی 3ی یاسای ژمارە 30ی ساڵی 2005″ی کرد، باڵانسی نوێنەرایەتی لە دادگەی فێدراڵی تێکدا، ئەمیش بە لابردنی مافی هەرێمی کوردستان بۆ دانانی ئەندام، بەمەش هاوسەنگی نەتەوەیی و ئایینی لە عێراق تێکچوو.
جگە لەوەش، گوتارەکە تیشک دەخاتە سەر ئەوەی کە چۆن دادگەی فیدراڵی سنوور و چوارچێوەی ئەرکی خۆی بەزاندووە، ئەمەش بە فراوانکردنی دەسەڵاتەکانی بۆ بوارەکانی وەک هەموارکردنەوەی دەستوور و چاودێریکردنی یاسادانان.
لە گوتارەکەدا ئاماژە بە چەند نموونەیەک کراوە کە بڕیارەکانی دادگەی فیدراڵی لە بەرژەوەندی هەندێک کوتلەی سیاسیدا بووە و ئۆتۆنۆمی هەرێمی کوردستانی تێکداوە و پرۆسەی دیموکراسی لە عێراق خستووەتە دۆخێکی مەترسیدار.
ئارگومێنتی سەرەکی گوتارەکە ئەوەیە کە دادگەی فیدراڵ “پەیڕەوی ناوخۆی خۆی پەسەند کردووە”، کە لە کاتێکدا دەبێتە هۆی کێشەی یاسایی و سیاسی گەورە، هەروەها “دەستوور و تەنانەت خودی یاساکەش پێشێل دەکات، هەروەها یاسای ڕێکاری مەدەنی عێراقیش پێشێل دەکات”.
هەورامی هۆشداری دا کە بەم پەیڕەوی ناوخۆیە، دادگەی فیدراڵ لە پەیڕەوەکانیدا دوو مافی بەخۆی داوە، “مافی ڕووبەڕووبوونەوە و مافی کشانەوە، کە هەردووکیان چەمکی یاسایی بێ بنەمان و ڕێگە بە دادگەی فیدراڵ دەدەن زۆر چالاکتر و داگیرکەرتر بێت لەوەی کە دارێژەرانی دەستووری هەمیشەیی پلانیان بۆ دانابوو”.
هەورامی جەخت لە دەستدرێژیەکانی دادگەی فیدراڵی بۆ هەموارکردنەوەی دەستوور دەکات و ڕوونیکردەوە کە دادگەی فیراڵی “ڕۆڵی هەموارکردنەوەی دەستوور”ی بە خۆی داوە.
هەروەها هۆشداریدا لەوەی کە دادگەی فیدراڵی ئێستا بووەتە ئامرازێک بۆ یەکلاییکردنەوەی ناکۆکییە سیاسییەکان و هەڕەشەکردن لە سیستەمی فیدراڵی و لە گۆرینەوە بە “دیکتاتۆرییەتی دادوەری”.
هەروەک هەورامی بەڕاشکاوی ئاماژەی پێکردووە، بەکارهێنانی دادگەی فیدراڵی وەک ئامرازێک بۆ یەکلاییکردنەوەی ناکۆکییە سیاسییەکان لە عێراقدا لەم چەند بڕیارە سەرەکییەوە لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا دەبینرێت:
1- هەموارکردنەوەی میکانیزمە دەستوورییەکان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی عێراق، دوورکردنی کاندیدێک کە لەلایەن کوتلە باڵادەستەکانی شیعە پشتیوانی نەکرێت، سەرەڕای ئەو داب و نەریتەی کە ڕێگە بە کورد دەدات بۆ یەکلاییکردنەوەی کاندیدی سەرۆکایەتی لە نێو خۆیاندا.
2- داهێنانەوەی میکانیزمی پێکهێنانی حکوومەت بۆ یەکلاکردنەوەی بلۆکی براوە لە هەڵبژاردنەکاندا، گۆڕینی ئەنجامەکە بەشێوەیەکی کاریگەر لە ساڵی 2021 و گەیشتن بەو شتەی کە میدیا عێراقییەکان ناویان لێنا ‘حکوومەتی دۆڕاوەکان’ ، کە بەهۆیەوە براوەی هەڵبژاردن لادەبرێت و ڕکابەرە دۆڕاوەکانیان دەسەلات بەدەست دەگرێن.
3- کەمکردنەوەی دەسەڵاتە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ سوودوەرگرتن لە باڵادەستی حکوومەتی فیدراڵی، ئەمەش پێچەوانەی بنەمای لامەرکەزی ئیدارییە کە بنەمای تەواوی پڕۆژەی دەستووری بووە و کە لە دەستووری هەمیشەیی عێراقدا چەسپاوە.
سەرەڕای ئەوەش، لە گوتارەکەدا ئاماژە بەوە کراوە کە لە ئەنجامی بەزاندنی ڕۆڵی دەستووری لەلایەن دادگەی فیدراڵی و بوون بە ئامرازێک بۆ ئەجێندا سیاسییەکان، یەکێک لە دوو دادوەرە کوردەکەی دادگەی فیدراڵی دەستی لەکارکێشایەوە.
هەورامی لە کۆتایی گوتارەکەیدا جەخت دەکاتەوە لەسەر پێویستی بەپەلەی چاکسازی لە دادگەی فیدراڵی بۆ پاراستنی جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان و ڕێگریکردن لە بە سیاسیکردنی ئەم دامەزراوەیە. داوای پێداچوونەوەی هەمەلایەنە بە کردەوەکانی دادگەی فیدراڵی کرد و جەختی لەسەر گرنگی پاراستنی دیموکراسی لە دەستووری عێراق کردەوە لە ڕێگەی چاودێریکردنی دادوەری دروست و پابەندبوون بە سەروەری یاسا.