له مێژووی مرۆڤایه‌تیدا زۆرن ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ی شه‌ڕێكی خوێناوییان له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی خۆیاندا كردووه بۆ ئه‌وه‌ی مافیان دابین بكرێت. شه‌ڕی نێوان نه‌ته‌وه‌یه‌كی دیاریکراو و ده‌وڵه‌ت به‌رده‌وام هه‌بووه، به‌ڵام زۆرێك له‌و شه‌ڕانه به ئاشتی كۆتایی پێ هاتووه و زۆرێكیش تاوه‌كو ئێستایش به‌بێ چاره‌سه‌ر ماوه‌ته‌وه.
هه‌ر كه باسی كێشه‌ی كورد ده‌كه‌ین له توركیا و باس له چۆنیه‌تیی چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و كێشه‌یه ده‌كه‌ین، پرسی چاره‌سه‌ری ئیرله‌ندای باكوور و باشووری ئه‌فریقیامان وه‌كو نموونه بۆ ده‌هێنرێته‌وه. هه‌روه‌ها نموونه‌ی كۆلۆمبیایش كه ماوه‌ی 50 ساڵ شه‌ڕی له‌گه‌ڵ رێكخراوی فاركدا كرد نموونه‌یه‌كی دیكه‌یه دێته به‌رباس، به‌ڵام نابێت له بیرمان بچێت كه هه‌موو ئه‌و نموونانه‌ی باس كران له رووی جیوپۆلیتیكی و مێژوویی و جوگرافی و كولتوورییه‌وه جیاوازییان هه‌یه له‌گه‌ڵ توركیا.
له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌و جیاوازییانه‌دا پرسیار ئه‌وه‌یه ئایا هیچ رێگه‌یه‌ك نییه بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی كورد له توركیا؟ ئایا چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی (كۆلۆمبیا و فارك، ئیرله‌ندای باكوور و به‌ریتانیا و ئه‌فریقیای باشوور) سوودی نابێت بۆ توركیایش تا ئه‌ویش ئاشتییه‌كی سه‌رتانسه‌ری بهێنێته دی و كێشه‌ی كورد به یه‌كجاری چاره‌سه‌ر بكرێت؟
ئێمه ده‌كرێت نموونه بهێنینه‌وه به‌وه‌ی له مێژووی مرۆڤایه‌تیدا چۆن كێشه‌ی نێوان نه‌ته‌وه و ده‌وڵه‌ت چاره‌سه‌ر كراوه و له رووی ژماره‌وه چی ئه‌نجامێكی به‌ده‌ست هێناوه.
هارون ئه‌رجان نووسه‌ری دیاری توركیا له وتارێكدا له باره‌ی (كێشه‌ی كورد و چاره‌سه‌ر) ئاماژه‌ی به چه‌ند ئامارێك كردووه به‌وه‌ی چۆن شه‌ڕی نێوان ده‌وڵه‌ت و نه‌ته‌وه یاخود رێكخراوێكی چه‌كداری چاره‌سه‌ر كراوه.
له ساڵی 1954 تاكو 2007 شه‌ڕی نێوان نه‌ته‌وه و ده‌وڵه‌ت و ده‌وڵه‌ت و رێكخراوێكی چه‌كداری 234 شه‌ڕ هه‌بووه، له‌و رێژه‌یه 52% له رێگه‌ی سه‌ربازییه‌وه یاخود بە شه‌ڕ كۆتایی به كێشه‌كان هاتووه، به‌ڵام 112 شه‌ڕی نێوان ده‌وڵه‌ت و نه‌ته‌وه به ئاشتی و پرسی چاره‌سه‌ری كۆتایی هاتووه. به‌ڵام هه‌موو ئه‌و شه‌ڕانه‌ی به ئاشتی چاره‌سه‌ریان بۆ دۆزراوه‌ته‌وه ئاشتییه‌كی راستی و سه‌رتانسه‌ری به دوای خۆیدا نه‌هێناوه، به‌ڵكو زۆرێك له رێككه‌وتنه‌كان دووباره شه‌ڕی هه‌ڵگیرساندوه‌ته‌وه. له‌و 112 رێككه‌وتنه‌ی باسمان كرد 65 له رێگه‌ی سه‌ربازییه‌وه كۆتایی پێ هاتووه و پاشان بۆ ئه‌وه‌ی شێوازێكی سومبولی وه‌ربگرێت ئیمزای ئاشتی له نێوان 2 لایه‌نه‌كه كراوه. به‌ڵام 47 شه‌ڕی نێوان ده‌وڵه‌ت و نه‌ته‌وه له رێگه‌ی ئاشتییه‌كی سه‌رتاسه‌ری و هه‌قیقی كۆتایی پێ هاتووه كه ده‌كاته 20%، به‌ڵام به داخه‌وه له‌و 47 رێككه‌وتنه دوای ماوه‌یه‌ك 25یان دووباره شه‌ڕی تێدا هه‌ڵگیرساوه‌ته‌وه و لایه‌نێك له لایه‌نه‌كان رێككه‌وتنه‌كه‌ی شكاندووه، كه‌واته ئه‌گه‌ر بڵێین له دنیادا چه‌ند نموونه‌ی چاره‌سه‌رمان هه‌یه كه له نێوان ده‌وڵه‌ت و نه‌ته‌وه یاخود ده‌وڵه‌ت و رێكخراوێكی چه‌كداریدا کرابێت ده‌كرێت بڵێین 22 نموونه كه ئه‌مه‌یش كه‌م نییه تا توركیا و په‌كه‌كه سوودی لێ وه‌ربگرێت.
كه‌واته به گوێره‌ی ئه‌و ئامارانه بێت كه خستمانه به‌رده‌ستتان بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه ئاشتییه‌كی هه‌قیقی و سه‌رتانسه‌ری ئه‌وه‌نده ئاسان نییه و له توركیایش ئه‌گه‌ر به‌و پرۆسه‌یه‌دا بڕۆین چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی كورد به‌و شێوه‌یه ئاسان نابێت، به تایبه‌ت له سه‌رده‌می ئاكپارتیدا كه پێشتر هه‌موومان ده‌زانین حكوومه‌ته یه‌ك له دوای یه‌كه‌كانی توركیا به‌رده‌وام ئینكاری بوونی كوردیان كردوه و هه‌میشه كوردیان وه‌كو مرۆڤی پله 3 و 4 نیشان داوه، تا هاتنه سه‌ر ده‌سه‌ڵاتی ئاكپارتی كه به شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان دانی به بوونی كورددا نا له توركیا و هه‌روه‌ها راسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ په‌كه‌كه كه‌وتنه كفتوگۆ بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی كورد و پاشان پرسی چاره‌سه‌ری خرایه به‌ر باسه‌وه.
راسته ئێستا ئه‌و پرسه بوونی نه‌ماوه، ره‌نگه ئێستا زۆرێك له خوێنه‌ران بڵێن شتێك بوونی نه‌مابێت بۆچی باسی لێوه بكرێت؟ به‌ڵام ئه‌گه‌ر سه‌رنج بده‌ینه لێدوانه‌كانی ره‌جه‌ب ته‌ییب ئه‌ردۆگان و كاربه‌ده‌ستانی حكوومه‌تی ئاكپارتی ئه‌وان ده‌ڵێن پرسی چاره‌سه‌ری كۆتایی نه‌هاته‌وه، به‌ڵكو له‌ناو سه‌لاجه هه‌ڵمانگرتوه، كه‌واته شتێك له‌ناو سه‌لاجه هه‌ڵگیرابێت تێك ناچێت و ده‌كرێت رۆژێك له رۆژان ده‌ربهێنرێت و سوودی لێ وه‌ربگیرێت.
ئه‌و وڵاتانه‌ی كه چاره‌سه‌ری شه‌ڕی نێوان ده‌وڵه‌ت و نه‌ته‌وه _ ده‌وڵه‌ت و رێكخراوێكی چه‌كدارییان كردوه پابه‌ندبوونه به 3 خاڵ كه ده‌كرێت بۆ توركیایش سوودی لێوه‌ربگیرێت، به پێچه‌وانه‌وه شتێك نامێنێته‌وه به ناوی ئاشتی و چاره‌سه‌ر.
- هه‌ردوو لایه‌ن به دوای هۆكاری به‌رپابوونی شه‌ڕی چه‌كداری گه‌ڕاون و ئیراده‌یان هه‌بوه تا له ره‌گه‌وه ئه‌و شه‌ڕه چه‌كدارییه هه‌ڵكه‌نن و به شێوه‌یه‌كی (اجماع)ـیش بڕیاریانداوه چۆن شه‌ڕی چه‌كداری له ره‌گه‌وه هه‌ڵكه‌نن.
- له دوای ئیمزاكردنی رێككه‌وتنی ئاشتییه‌كی سه‌رتاسه‌ری، رژێم گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتوه و سه‌ر له نوێ داڕێژراوه‌ته‌وه، هه‌روه‌ها هه‌ردوو لایه‌نی شه‌ڕ رێككه‌وتون له‌سه‌ر چۆنییه‌تی گۆڕینی ده‌ستووری وڵات كه ئه‌ویش هه‌ر پاڵپشتییه‌كی گه‌وره بوه بۆ چاره‌سه‌ركردنی شه‌ڕی نێوان 2 لایه‌ن.
- بۆ ئه‌وه‌ی ئاشتییه‌كه‌ی نێوانیان به كۆمه‌ڵایه‌تی بكرێت و ئیدی ئاشتییه‌كه به‌رده‌وامی پێبدرێت و شه‌ڕ هه‌ڵنه‌گیرسێته‌وه، به قۆناغێكی زۆر دادپه‌روه‌رانه‌دا تێپه‌ڕیون و به هیچ شێوه‌یه‌ك له ده‌ره‌وه‌ی دادگا و به شێوه‌یه‌كی لاوه‌كی رێككه‌وتنه‌كه‌یان ئیمزا نه‌كردوه، به‌ڵكو هه‌موو رێككه‌وتنه‌كان به یاسایی كراوه و ئه‌نجامی رێككه‌وتنه‌كه دادپه‌روه‌رانه بوه.
با بگه‌ڕێینه‌وه بۆ سه‌ر نووسینه‌كه‌ی هارون ئه‌رجان كه ده‌ڵێت به بۆچوونی من ده‌وڵه‌تی توركیا تاوه‌كو ئێستا به دوای وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره‌دا نه‌گه‌ڕاوه كه بۆچی په‌كه‌كه چه‌كی هه‌ڵگرتوه و شه‌ڕ له دژی توركیا ده‌كات؟ به لای په‌كه‌كه‌وه بۆیه چه‌كیان هه‌ڵگرتوه تا مافی كورد له توركیا مسۆگه‌ر بكه‌ن و ئیدی دان به مافی كورددا بنرێت، به‌ڵام حكوومه‌ته‌كانی پێشووتری توركیا و حكوومه‌تی ئێستای ئاكپارتی پێیان وایه كورده‌كان دژی سیسته‌می سیكۆلاریزمن و نایانه‌وێت له‌چوارچێوه‌ی ده‌وڵه‌تێكدا بژین كه ئیسلامی نه‌بێت، كه ئه‌مه‌یش پێشتر شیكردنه‌وه‌ی ئه‌تاتورك بوه، هه‌روه‌ها ئاكپارتی پێی وایه كه په‌كه‌كه ده‌یه‌وێت توركیا دابه‌ش بكات و باكوور له توركیا داببڕێت بۆیه چه‌كی هه‌ڵگرتووه