ئاریان دەرگەڵەیی – هەولێر
پەیمانگەی میدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی توێژینەوەیەكی تازەی بە ناوی كەرتی وزەی هەرێمی كوردستان: گەڕانە بەدوای سەقامگیریی ناوچەییدا بڵاو كردەوە، كە لە رێگەی چەند تیۆرێكی یاسایی و سیاسیەوە ئەوەی پشتڕاست كردووەتەوە كە كەرتی وزەی هەرێمی كوردستان فاكتەرێكە بۆ سەقامگیریی ناوچەكە، ئەم توێژینەوەیە، بەهرۆز جەعفەر بەرپرسی پەیمانگەكە ئامادەی كردووە.
لە سەرەتای توێژینەوەكەدا هاتووە كە بە پێی تیۆرە سیستماتیكییەكان لە زانستی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا، بە تایبەت تیۆری نیۆڕیالیستەكان، كە لایان وایە هەڕەشەكان لە دەرەوە دێن و جەخت لەسەر سیستەمی نێودەوڵەتی و، بەرژەوەندی و دەستخستنی هێز ئەكەنەوە؛ عێراق و هەرێمی كوردستانیش لە بەردەم هەر گۆڕانكارییەكی لەناكاودان كە لە ناوچەكەدا لە ئارادایە. بزوێنەری گۆڕانكارییەكەش فایلی “وزە”یە. بەم پێیە، پێویستە كورد خۆی خاوەندارێتی لە پرسە سیاسی و ئابوورییەكانی بكات، ئەوەش لە ڕێگەی ئامادەبونیەتی لە دنیادا بە ڕێگەی جیاجیا. پرۆسە نەوتییەكان تەنها گرێبەستكردن، گەڕان و پشكنین، دەرهێنان و پاڵاوتن نین؛ پرۆسە ئاڵۆزەكە قۆناخی دواتر دەست پێدەكات كە ڕێگەكانی هەناردەكردن (جیۆپۆلەتیكی وزە) و لۆبیکردن و لێكۆڵینەوەكردنە لەسەر بازاڕی ئابووریی جیهانی و پەیوەندییە گشتییەكان و دەرهاویشتە سیاسییەكانی.
توێژینەكە پێی وایە یەكێك لە تێزە گرنگەكان، گریمانەكردنی ئەوەیە كە هەرێمی كوردستانی عێراق لە ڕێگەی نەوت و گازی سروشتیەوە دەبێتە یاریكەرێكی ناوچەیی. لەكاتێكدا هێشتا كورد نە لە عێراق و نە لە سووریا، نە لە توركیا و ئێرانیشدا دەوڵەت و كیانێكی سەربەخۆی سیاسییان نییە. لە فیدراڵییەتی عێراقدا تەنها یەك هەرێم هەیە: هەرێمی كوردستانی عێراق. سەرۆكی هەرێم و سەرۆكوەزیرانی هەرێمی كوردستان لە وڵاتانی كەنداوەوە بۆ بەریتانیا بۆ ئەمریكاو بەریتانیا و فەرەنسا پێشوازییەكی گەرمیان لە ئاستی سەرۆكی وڵاتان و دامەزراوە باڵاكاندا لێ دەكرێت. هەروەها لە لووتكە جیهانییەكاندا وتار و چاوپێكەوتنیان لە ئاستی جیاجیادا هەیە.
هەر لە توێژینەوەكەدا هاتووە كە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دوو مەلەفی زۆر سەرەكی هەن، یەكەمیان، پرسی ڕووبەڕووبونەوەی توندوتیژیی و تیرۆر كە چارەسەرەكەی بەرزكردنەوەی ئاستی پێكەوەژیان و بەگژاچونەوەی تیرۆرە. دووەمیان، دۆسیەی نەوت و گازی سروشتییە. هەرێمی كوردستان لە یەكەمیاندا، بەشێوەیەكی پراكتیكی و وەك هێزێكی دیار ڕووبەڕووی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام بوویەوە لە ماوەی (٢٠١٤ بۆ ٢٠١٧) و تا ئێستاش تیرۆر هەڕەشەیەكی بەردەوامە لەسەر ناوچەكە، هەروەك لەم هەرێمەدا هەموو پێكهاتە ئایینی و ئیتینییەكان: كورد، ئێزدی، مەسیحی، توركمان، عەرەب و، شەبەك پێكەوە پارێزراون. لە پرسی وزەدا، هەرێمی كوردستان ڕۆژانە ٥٠٠هەزار بەرمیل نەوت لە ڕێگەی هێڵی (كوردستان ـ جەیهان)ـی توركیاوە هەناردەی دەریای سپی ناوەڕاست دەكات و لەوێشەوە بۆ بازاڕە جیهانییەكان دەچێت. لە سەرەتای (٢٠٢٣)ـەوە كە جیهان بە دەست قەیرانی گازی سروشتییەوە دەناڵێنێت، كۆمپانیای داناگاز ڕایگەیاند كە ئاستی بەرهەمهێنان لە گازەڵان (كێڵگەگاز)ی كۆرمۆردا ٥٠٠ملیۆن پێ سێجاگ لە ڕۆژێكدا تێپەڕاندووە، كار دەكەن بۆ ئەوەی لەم كێڵگەیەدا بەرهەمی گاز لە ڕۆژێكدا بگاتە ١ملیار پێ سێجا گازی سروشتی. ئەمە جگە لەوەی لە سێ كێڵگەی دیكەدا واتە میران و بنەباوی و خورمەڵە، گازی سروشتی بەرهەم دەهێنرێت.
هەرچەندە، كەرتی وزەی هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی تەحەددای بەرچاو بووەتەوە. هەر لەسەرەتاوە حكومەتی مەركەزیی عێراق دژی پرۆسە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان وەستاوەتەوە، بەو پێیەی گروپە پرۆ-ئێرانییەكان لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسەوە (٢٠٠٣) بەردەوام باڵادەست بوونە لە حكوومەت و سێكتەرە ئابووری و سەربازییەكانی عێراقدا، بانگەشەی ئەوە دەكەن كە “نەوتی هەرێمی كوردستان بە ئیسرائیل دەفرۆشرێت، هەرێمی كوردستان پێگەیەكە بۆ ئیسرائیل و ئەمریكییەكان تا لێوەی هێرش بكەنە سەر ئێران”. بەڵام لە ڕاستیدا نیەتی عێراق و ئێران ئەوەیە دەیانەوێت كورد لە پرسی وزە دوور بخەنەوە.
توێژینەوەكە ئاماژەی بەوە داوە کە لە ساڵی (٢٠٠٧ـەوە تا ٢٠٢٣) نەوتی هەرێمی كوردستان لە بازاڕەكانی جیهاندا بە هەرزانتر لە نرخی نەوتی وڵاتان دەفرۆشرێت، كە مەبەست لێی دۆزینەوەی كڕیارە؛ ئەمەیش مانای ئەوەیە كە هێشتا وڵاتانی هاوردەكاری نەوت و كڕیاران، زات ناكەن نەوتی هەرێم بكڕن. هەرێمی كوردستان (٥١٣) كیلۆمەتر سنووری لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران هەیە. جگە لەوەش ئێران لەناو عێراقدا باڵادەستیی سیاسی و سەربازی و كولتووری و ئابووریی هەیە. ئێران نایەوێت لە ناوچەكەدا جێگرەوەیەكی دیكە هەبێت بۆ ئەو لە پرسی وزەدا. بۆیە هەركاتێك باسی هەناردەكردنی گازە سروشتیەکەی هەرێمی كوردستان بۆ ئەوروپا دەكرێت، كێڵگە گازییەكانی هەرێم لە لایەن هێزە میلیشیا عێراقییەكانەوە ڕووبەڕووی هێرشی مووشەكی دەبنەوە، هەروەك تەنها لە ساڵی (٢٠٢٢)دا چوار جار بە شێوەی جیاجیا هێرشی مووشەكی كراوەتە سەر كێڵگەی كۆرمۆر.
لە بەشێكی دیكەی توێژینەوەكەدا باس لەوە كراوە كە ڕۆژی (١٥ـی شوباتی ٢٠٢٢) دادگای باڵای فیدراڵی لە بەغدا بڕیاری دا، كە پرۆسە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستان و یاسای نەوت و گازی هەرێم نادەستورییە! ئەوەش بە پێی ماددەكانی (١١٠، ١١١، ١١٢، ١١٥، ١٢١ و ١٣٠)ـی دەستوورەکەی ساڵی ٢٠٠٥ـی عێراق؛ بەڵام هەر بە پێی ئەو دەستورەی دادگای فیدراڵی ئاماژە بۆ ئەكات، خودی دادگای باڵای فیدراڵی و پێكهاتنەكەی نادەستورییە. لە ماددەی (٩٢) بڕگەی (دووەم) دا ئەڵێت؛ دادگای باڵای فیدراڵی بە دەنگی ٢/٣ دوو لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان پێك دێت، ئەمە ڕووی نەداوو. كەواتە دادگاكە نادەستورییە. هەروەها لە ماددەی (٨٧)دا ئاماژە بە سەربەخۆبوونی قەزا ئەكات. لە هەموو عێراقدا، ئەوە زانراوە كە بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سیاسی بووە، تاوەكو بۆ مەرامی سیاسی و كارتی گفتوگۆی سەر مێزەكان بەكار بهێندرێت.
عێراق، لە ساڵی (١٩٢٧)ـەوە نەوتی خۆماڵی كردووە و، هێشتا یاسای نەوت و گازی نییە؛ مەگەر یاسای نەوت و گاز چی بۆ عێراق دەكات؟ ئایا عێراق ئەوەندەی پێوە ماوە فریای ئەوە بكەوێت یاسای نەوت و گاز پەسەند بكات؟ یاخود تەقینەوەی دۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتیی عێراق و دەستوەردانە دەرەكییەكان ئەم جارە یەكلاكەرەوەیە و، عێراق لە ژووری بووژانەوە و لە ژێر چاودێریی چڕدایە.
هەر لە بەشێكی دیكەی توێژینەوەكەدا هاتووە كە عێراق (بەغدا و ناوچەكانی خواروو) لە ڕووی بەرهەمهێنانی كارەباوە پێویستیان بە سیهەزار مێگاوات كارەبا هەیە بەڵام، تا ئێستا نەیانتوانیوە لە بیستهەزار مێگاوات زیاتر بەرهەم بهێنن. بۆ ئەوەش بەردەوام سێهەک واتە یەك لەسەر سێی كارەبای عێراق بە بەغدای پایتەختیشەوە پشتی بە ئێران بەستووە و، گاز لە ئێرانەوە هاوردە ئەكەن بە شێوەیەك كە نزیكەی سێ هێندە گرانتر لە نرخی بازاڕ بە عێراقی دەفرۆشێت. لە کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ـدا وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند، دوای گەڕان و پشكنینی كۆمپانیای گشتی گەڕان و رووماڵی نەوت سەر بە وەزارەتی نەوتی عێراق لە بیابانی رۆژئاوای عێراق، یەدەكی سەلمێنراوی نەوت بە بڕی ٦ملیار بەرمیل زیادی كردووە و یەدەكی سەلمێنراوی غازی سروشتی بە بڕیاری ٢٣ملیار پێ سێجا زیادی كردووە، بەم شێوەیە یەدەكی سەلمێنراوی نەوتی عێراق گەیشتۆتە ١٥١ملیار بەرمیل نەوت؛ ئەم ناوچانەی كە یەدەگی زیاتری گازی تیا دۆزراوەتەوە لە ڕۆژئاوای عێراق ئەكەوێتە سنووری پارێزگای ئەنبار، كە ناوچەی سوننەنشینە. ئەوەش بە ئاشكرا دەستوەردانی وڵاتانی سوننەی ناوچەكە زیاتر دەكات.
دەكرێت گازە سروشتیەکەی هەرێم بە تایبەتی كۆرمۆر بەهۆی نزیكییەكەیەوە لەناو یەك وڵاتدان، ئاسانە ڕەوانەی بەغدا بكرێت و ببێتە هۆكاری بووژانەوەی ئابووری و لێكتر نزیكبونەوەی سیاسی و ئەمنی. بەڵام ئێران نە ئەوە قبووڵ ئەكات كە گازی هەرێم ببێتە جێگرەوەی گازەكەی ئەو بۆ عێراق، نە پێی خۆشە عێراق و هەرێم لەسەر سكەیەكی سەقامگیری نەوت بن تا هاوكاریی ئەوروپا و ئەمریكا بن لەم قەیرانە جیهانیەی كە هایدرۆكاربۆن دروستی كردووە. بۆیە ئیدارەی ئەمریكاش لەسەر ئاستی فەرمی ئەو تێگەیشتنەی بۆ دروست بووە كە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵ و وەزارەتی نەوت مەبەستی دیكەیان لە پشتەوەیە. بۆیە باربارا لیف جێگری وەزیری دەرەوە، سیپتەمبەری ٢٠٢٢، سەردانی بەغدا و هەولێر و ئیماراتی عەرەبی كرد و، پاڵپشتی بۆ كەرتی وزەی كوردستان دووپات كردەوە.