عێراق وەک کۆمار و لە نێویشیدا هەرێمی کوردستان خاوەنی چەندین سەرچاوەی سرووشتییە، لە سەرەتای 1920 نەوت لە عێراق دۆزرایەوە، لە 1975یشەوە نەوت کراوەتە سەروەتێکی نیشتمانی و بەخاوەن کراوە.
وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانی هەرێمی کوردستان یەدەگی نەوتی کوردستان بە 45 ملیار دۆلار دەخەمڵێنێت. یەدەگی گازی سرووشتییش بە 25 تریلیۆن پێ سێ جا گاز دادەنرێت، لەکاتێکدا 198 تریلیۆن پێ سێجاش پێشبینی دەکرێت هێشتا لە هەرێمی کوردستان نەدۆزرابێتەوە. ئەگەر هەرێمی کوردستان وڵاتێکی سەربەخۆ بووایە، ئەو نەوت و گازەی هەیەتی دەیکردە یەکێک لە 10 وڵاتە دەوڵەمەندەکەی جیهان بە نەوت و گاز، بەڵام ئێستا لەنێو دەوڵەتێکە و هەرێمێکی سەربەخۆیە بەو شێوەیە نەیتوانیوە پەرە بەو کەرتانەی بدات. بەگوێرەی داتای وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان کۆی گشتیی نەوتی هەناردەکراو بە نموونە لە چارەگی یەکەمی 2022 دا 39 ملیۆن و 88 هەزار و 710 بەرمیل بووە بەراورد بە چارەگی سێیەمی 2021 دابەزیوە ئەوکات 40 ملیۆن و 512 هەزار و 784 بەرمیل بووە.
هەتا پێش پەسندکردنی دەستووری عێراق، هەرێمی کوردستان هیچ جۆرە وەبەرهێنان و پێشکەوتنێکی لە بواری نەوت و گاز نەکردبوو، دواتر لە ساڵی 2007ـدا یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان دەرکرا، کۆمەڵێک گرێبەستی لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان واژۆ کرد لەسەر بنەمای قازانجی هاوبەش، لەوانە کۆمپانیاکانی گەنەل و وێستێرن زاگرۆس و گەلف کیسیۆن، هەموو ئەو کۆمپانیایانە دەستیان بە وەبەرهێنان کرد لە کەرتی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان و لەماوەی چەند ساڵێکدا ئەو کەرتە بەشێوەیەکی بەرچاو پێشکەوت؛ جیا لەوەی لە ٢٠١٢وە کۆمپانیاکانی ئێکسۆن و شیڤرۆن و تۆتالیش هاتنە نێو ئەو کەرتە و ڕەهەندی نێودەوڵەتی بۆ کەرتەکە فراوانتر بوو .
لەچەند ساڵی ڕابردوودا، هەردوو حکومەتی هەرێمی کوردستان و عێراق لەسەر چۆنیەتیی بەڕێوەبردنی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان کێشەیانە، عێراق کێشەی بۆ ناردنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان دروست کردووە؛ هەرێمی کوردستان بەردەوامە لە کارکردن لەگەڵ کۆمپانیاکان و هەناردەکردنی نەوت و گاز لە کێڵگەکانییەوە، لەدوای دەرچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵییش لە بەهاری ئەمساڵدا، رەخنەی ئەوە لە بڕیارەکە گیرا کە باکگراوندی سیاسیی لە پشتەوەیە، چونکە لە دەستووردا بە هیچ شێوەیەک باسی کۆنتڕۆڵکردنی نەوت و گازی بۆ عێراق نەکردووە، لە نائامادەیی دەسەڵاتێکی سەربەخۆی دادوەری لە عێراق و هەموو پێوانەکانی هەوڵی کۆنتڕۆڵکردنی کەرتی نەوت و گازی کوردستان، ئێستا عێراق لەو توانایە نییە نەوت و گازی هەرێمی کوردستان کۆنتڕۆڵ بکات، یاساش ڕێگە بەوە نادات کە ئەو هەوڵەی جێبەجێ بکات، دەستووریش پێچەوانەی ئەو هەوڵە دەڵێ .
چوارچێوەی یاسایی پرسەکە
چوارچێوەی یاسایی عێراق بۆ پیشەسازی نەوت تەواو دووفاقییە، بەگوێرەی دەستووری عێراق، ‘نەوت و گاز بۆ هەموو خەڵکی عێراقە لە هەموو ناوچەکان و پارێزگاکان’ بەڵام گەڕان و بەرهەمهێنانی نەوت و گاز بەپێی دەستووری عێراق بەڕێوە ناچێت. تەنیا باس لەوە دەکات کە ‘حکوومەتی ناوەندی لەگەڵ پارێزگاکانی بەرهەمهێنەر و هەرێمەکان، بەڕێوەبردنی ئەو نەوت و گازەی لە کێڵگەکانی ئێستا دەرهێنراوە، بە مەرجێک داهاتەکانی بە شێوەیەکی دادپەروەرانە بە ڕێژەی دابەشکردنی دانیشتوان لە هەموو بەشەکانی وڵاتەكەدا دابەش بکا، ئەمەش بە یاسایەک ڕێک دەخرێت.
دەستووری عێراق باسی کێڵگە نەوتییەکانی ئێستا دەکات، کە باسی هاوبەشی دەکات لەو کێڵگە نەوتییانە لە بەڕێوەبردن و بەشکردنی داهاتەکەی، هەرێمی کوردستان پێشتر هەڵوێستی خۆی گوتووە کە ئەو بڕیارانەی هەن ئەو کێڵگانە ناگرێتەوە کە بەرهەمی تێدا نییە و هێشتا ئاشکرا نەکراون، خۆیشی بە دەسەڵاتداری سەرەکیی بەڕێوەبردنی سەرچاوەکانی نەوت و گاز دادەنێت.
لە نیسانی 2013ـدا، یاسای ناساندن و هەبوونی سیستەم و ڕوونی داهاتی دەرکرد. بەگوێرەیی ئەو یاسایە و یاسای مافی دارایی لە عێراق، ڕێگە بە هەرێمی کوردستان دەدرێت ڕاستەوخۆ داهاتی نەوت بۆ خۆی بگەڕێتەوە لە هەرێمی کوردستان، ئەگەر بەغدا نەتوانێ شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان دابین بكات، بەوپێیەش مافی هەرێمی کوردستانە سەرپەرشتیی بەڕێوەبردن و دەرهێنان و فرۆشتنی نەوتی خۆی بکات.
دەزگا تایبەتمەندەکانی چاودێریی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان بریتین لە؛
- پەرلەمانی کوردستان، وەکو دەسەڵاتی یاسادانان و چاودێری
- ئەنجوومەنی ئابووریی هەرێمی کوردستان
- وەزارەتی سامانە سرووشتییەکان
جگە لەوانەش دیلۆیت وەکو دەزگایەکی نێودەوڵەتی سەرپەرشتیی داهات و وردبینی لە فرۆشتنی نەوتی کوردستان دەکات.
بەو مشتومڕەی ئێستا لەسەر ڕۆڵی دادگاکان لە هەرێمی کوردستان هەیە، هەرێمی کوردستان مافی ئەوەی هەیە بەپێی دەستوور ئەو نەوت و گازە بەڕێوە ببات کە لە ناوچەکانی خۆیەوە دەردەهێنرێت. .