نورەدین جاف
تیۆری هونەر وەک فۆرم ڕەگ و ڕیشەی لە فەلسەفەی کانتەوە هەیە و لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا لەلایەن ڕۆجەر فرای و کلایڤ بێڵەوە پەرەی پێدراوە. لەم دواییانەدا بیرمەندانی ژێر کاریگەری مارتن هایدگەر، هونەریان بەو ئامرازە لێک داوە کە کۆمەڵگا بەهۆیەوە ئامرازێک بۆ خۆدەربڕین پەرە پێ دەدات.
هونەر دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پێش مێژوو، بەو پێیەی پێیان وایە یەکەم فۆرمەکانی هونەر لەگەڵ مرۆڤی سەرەتاییدا دەرکەوتووە. تابلۆی ئەشکەوتەکانی لاسکۆ لە فەرەنسا کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی ١٧هەزار ساڵ لەمەوبەر لە کۆنترین نموونەکانی نیگارکێشان. کۆفە و پەیکەرسازی لە شارستانیەتەکانی وەک سۆمەریەکان و میسرییە کۆنەکانیشدا نوێنەرایەتی قۆناغە گرنگەکانی گەشەسەندنی هونەر دەکەن.
هونەر ئامرازێک بووە بۆ دەربڕینی هەست و بیروباوەڕ و، بەدرێژایی تەمەنەکان پەرەی سەندووە و بوارە جۆراوجۆرەکانی وەک نیگارکێشی، پەیکەرسازی، مۆسیقا و ئەدەبیات لەخۆ دەگرێت.
هونەر بە یەکێک لە کۆنترین شێوازەکانی دەربڕینی مرۆڤ دادەنرێت، کە پێدەچێت ڕەگ و ڕیشەی بۆ سەردەمی پێش مێژوو دەگەڕێتەوە. هونەر بدۆزەرەوە بە شێوەی جۆراوجۆر وەک نیگارکێشی و پەیکەرسازی، لەگەڵ دەرکەوتنی یەکەم وێنەکێشانی ئەشکەوتەکان لە سەردەمی پێش مێژوودا، وەک ئەشکەوتەکانی لاسکۆ لە فەرەنسا و ئەشکەوتەکانی ئەلتا میێرا لە ئیسپانیا.
لە ڕووی مێژووییەوە گەشەسەندنی هونەر دەتوانرێت بەسەر چەند قۆناغێکدا دابەش بکرێت، لەوانە:
1. هونەری کۆن؛ هونەری میسری و بابلی و ڕۆمانی لەخۆ دەگرێت.
2. هونەری کلاسیک؛ کە لە یۆنانی کۆن گەشەی کرد.
3. هونەری سەدەی ناوەڕاست؛ کە بە هونەری بیزەنتین و هونەری گۆتیک تایبەتمەند بوو.
4. ڕێنێسانس؛ کە شایەتی نوێبوونەوە بوو لە هونەرە بینراوەکاندا لە ئەوروپا.
هەریەک لەو قۆناغانە شێواز و داهێنانی نوێیان هێنایە ئاراوە، کە بەشدار بوون لە گەشەسەندنی هونەر بە درێژای سەدەکان.
بە سروشتی خۆی، هونەری ڕێنێسانس قۆناغێکی گرنگە لە مێژووی هونەردا، لە سەدەی ١٤ تا سەرەتای سەدەی ١٧ درێژ دەبێتەوە. بە چەند لایەنێکی بنەڕەتی تایبەتمەندە.
هونەرمەندانی سەردەمی ڕێنێسانس ئیلهامیان لە هونەری کلاسیکی یۆنانی و ڕۆمانی وەرگرتووە، شێواز و تەکنیکە کۆنەکانیان زیندوو کردەوە.
هونەرمەندان تەکنیکەکانی ڕوانگەیان بەکار هێناوە بۆ پێدانی قووڵی و واقیعبینی بە بەرهەمەکان.
ـ تەکنیکەکانی سێبەرکردن پەرەی پێ درا بۆ زیادکردنی ژیانی زیاتر بۆ وێنەکان.
بابەتی جۆراوجۆر
بەرهەمەکان هەموو بابەتێکی تێدا بوو، لەگەڵ گرنگییەکی تایبەت بە مرۆڤایەتی و سروشت.
هونەرمەندانی دیار
ـ لیۆناردۆ داڤینچی؛ بە بەرهەمی وەک “دوا ژەمی ئێوارە” و “مۆنالیزا”وە ناسراوە.
ـ مایکل ئینجیلۆ؛ بەناوبانگە بە پەیکەرسازی “دەیڤد” و نیگارکێشانی سەقفی کەنیسەی سیستین.
ـ ڕافائیل؛ بە بەرهەمەکانی وەک “قوتابخانەی ئەسینا” ناسرابوو.
کاریگەری کولتووری
بزووتنەوەی ڕێنێسانس بەشداریی لە پێشخستنی بیری مرۆڤ و پێشخستنی زانست و ئەدەبدا کرد.
سەردەمی ڕێنێسانس قۆناغێکی زیندوو بوو لە داهێنان و کراوەیی فکری و کاریگەرییەکانی لەسەر هونەر و کولتوور، کە تا ئەمڕۆش بەردەوامە.
ڕێنێسانس بە قۆناغێکی سەرەکی لە مێژووی هونەردا دادەنرێت و گرنگییەکی زۆری هەیە، کە دەتوانرێت لەم خاڵانەی خوارەوەدا کورت بکرێتەوە:
بووژانەوەی کلاسیک
شێواز و تەکنیکە یۆنانی و ڕۆمانییەکان زیندوو کرانەوە، کە بەشدارییان لە گەشەسەندنی هونەرە بینراوەکاندا کرد.
پەرەپێدانی تەکنیکە تەکنیکیەکان
تەکنیکە نوێیەکانی وەک دیدگا و سێبەرکردن پەرەی پێ درا، کە قووڵی و واقیعی بۆ کاری هونەری زیاد کرد.
تەرکیز لەسەر تاک
هونەر لە تەرکیزکردنەوە تەنها لەسەر تەوەرە ئایینییەکانەوە بۆ گەڕان بەدوای مرۆڤایەتی تاکدا ڕۆیشت و لە ئەنجامدا کارەکتەری ئاڵۆز و دەربڕینی سۆزداریی لێ کەوتەوە.
داهێنان لە بابەتەکاندا
بابەتەکان جیاواز بوون بۆ ئەوەی ئەفسانە و ئەفسانە و فەلسەفەیان تێدابوو، قووڵایی کولتوورییان بۆ بەرهەمەکان زیاد دەکرد.
کاریگەری لەسەر کولتوری ئەوروپایی
بزووتنەوەکە بەشداری لە پێشخستنی بیری مرۆڤدا کرد و کاریگەری لەسەر ئەدەب و زانست و پەروەردە هەبوو.
دامەزراندنی بەها جوانکارییەکان
ـپێوەرە نوێیەکانی جوانکاری و تەکنیکی داناوە، کە تا ئێستاش لێکۆڵینەوەیان لەسەر دەکرێت و بە ئاماژەیەک لە هونەری مۆدێرن دادەنرێت.
بڵاوبوونەوەی هونەر
بزووتنەوەکە بووە هۆی دامەزراندنی ئەکادیمیای هونەر و فراوانبوونی هونەر بۆ ناوچە نوێیەکانی ئەوروپا.
ڕێنێسانس سەرەتای سەردەمێکی نوێی داهێنەری هونەری و کولتووری بوو، تا ئەمڕۆش کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر هونەر و بیرۆکەکان هەبووە.
مێژووی هونەر بوارێکی لێکۆڵینەوەیە کە لە گەشەسەندنی هونەر بە درێژای سەدەکان دەکۆڵێتەوە و، لەلایەن کۆمەڵێک زانا و هونەرمەند و بیرمەندەوە دامەزراوە. لێرەدا هەندێک لەو ناوە دیارانە دەخەینە ڕوو کە بەشدارییان لە دامەزراندنی ئەم بوارەدا کردووە:
جۆرجۆ ڤاساری
ـ مێژوونووسێکی هونەری سەدەی ١٦ی ئیتاڵی کە “ژیانی هونەرمەندان”ـی نووسیوە، بەرهەمێک کە بە یەکێک لە یەکەم ئاماژەکان لە مێژووی هونەردا دادەنرێت.
ئیمانوێل کانت
ـ فەیلەسوفێکی ئەڵمانی کە لە سەدەی هەژدەهەمدا بیرۆکەکانی سەبارەت بە جوانی و هونەر خستووەتە ڕوو، کاریگەریی لەسەر چۆنیەتی تێگەیشتن لە هونەر هەبووە.
جۆن ڕوسکین
ـ ڕەخنەگرێکی هونەری ئینگلیزی سەدەی نۆزدەهەم کە باسی لە گرنگی هونەر لە کولتوور و کۆمەڵگادا کرد.
هێلین کۆهلەر
ـ مێژوونووسی هونەر و ئەکادیمی، بەشداری کردووە لە پەرەپێدانی توێژینەوەی هونەری لە سەدەی بیستەمدا.
ئارتوور شیلەر
ـ ڕەخنەگری هونەر و فەیلەسوف، کە بەشداری لە لێکۆڵینەوە لە هونەر وەک چەمکێکی فەلسەفی و ڕۆشنبیری کردووە.
ئاندرێ ماڵڕۆ
ـ نووسەر و هونەرمەند، کە بەشداری لە تێگەیشتن لە هونەر لە چوارچێوەی مێژوویی و کولتووریدا کردووە.
مێژووی هونەر بوارێکی هەمەچەشن و ئاڵۆزە، کە سوود لە کارلێکی زۆرێک لە بیرمەندان و هونەرمەندان لە سەرانسەری سەردەمەکاندا وەردەگرێت.