ن: كامەران حاجی ئەلیاس
زۆرێك لە چین و توێژەكانی نێو كۆمەڵگای جیهان،رۆژێكیان وەكو جەژن بۆ دەستنیشان كراوە زۆربەی رۆژەكانیش لەلایەن رێكخراوی یۆنسكۆ دەستنیشان كراوەن وەكو رۆژی كرێكران،مامۆستایان ئافرەتان، منداڵان، موزسیانان .. هەموو ساڵێ شانۆكاران لە (27)ـی ئادار لە سەرانسەری جیهاندا یادی جەژنی شانۆ دەكەنەوه و، لەم رۆژەدا چەندین چالاكی شانۆیی ئەنجام دەدرێت و، رێز لە هونەرمەندانی شانۆكار دەگیرێت. مێژووی ئەم یادە بۆ ساڵی 1946 دەگەڕێتەوە كاتێ سێ شانۆكاری جیهانی واتە ئەرچیباڵد مەك‌لێش (Archibald MacLeish)، جۆن بۆینتۆن پریستلی (John Boynton Priestley) و، فرەنسۆ مۆریاك (بە فەرەنسی: François Mauriac) وەكو دەستەی یەكەم ئامادەكاری بۆ سەنتەری جیهانی بۆ شانۆ لەلایەن رێكخراوی یۆنسكۆ دەستنیشان كران.
لە ساڵی 1947 سێ پسپۆڕی شانۆ واتە جان لوێ بارۆ (Jean-Louis Bernard Barrault)، ئارمان سالاكرۆ (بە فەرەنسی: Armand Salacrou) و، فرەنسۆ مۆریاك، پێکەوە كۆ بوونەوە بە مەبەستی گفتۆگۆ كردن لەسەر دەستەی سەنتەری جیهانیی شانۆ و، له (28 حوزەیرانی 1948) لە كۆنگرەیەكی شانۆیی كە لە شاری پراگ بەسرا دەستەی جیهانی بۆ شانۆ بە سەرۆكایەتیی (جۆن پریستلی) راگەیێندرا و ئاماژە بە چەند خاڵێك كرا؛ وەكو:
– هونەری شانۆ چالاكییەكی جیهانییە مرۆڤ لە رێگەی شانۆ گوزارشت لە خۆی دەكات لە هەر شوێنێكدا بێت؛
– شانۆ كاریگەرییەكی زۆری هەیە بۆ ئەوەی گەلان كۆ بكاتەوە لە پێناو ئاشتیدا؛
– لە هەمان كاتدا ئامانجەكانی سەنتەری جیهانیی شانۆ بڵاو کرایەوه كە بریتی بوون لە: فراوانكردنی
پەیوەندییە شانۆییەكان لە نێوان شانۆكارندا، ئاڵوگۆڕكردنی بیروڕا لە نێوان ئەندامەكانی ئەم سەنتەره شانۆییەدا، پتەوكردنی پەیوەندی لە نێوان گەلاندا، دەر‌كردنی گۆڤارێك بە ناوی (شانۆی جیهانی)؛ پاشان لە ساڵی 1961 لە كۆبوونەوەیەكی شانۆكاران كە لە (ڤیەننا) بەسرا، بڕیار درا رۆژی 27ـی ئاداری هەموو ساڵێك ببێتە رۆژی جیهانیی شانۆ؛ 27ـی ئادار دەستنیشان کرا، چونكە لەو رۆژەدا لە پاریس فیستیفاڵێكی شانۆیی بە ناوی “سارە برنارت” (1844 – 1923) ئەنجام درا؛ وەكو رێزلێنانێكیش بۆ كچەئەكتەری کۆچکردووی فەرەنسا، سارە برنارت. ئەم رۆژە بە رۆژی جیهانیی شانۆ ناوزەند كرا.
شانۆكاران (لۆرانس ئۆلیڤێ، رینە ماهی، هیلینە فایكل، پیتر بروك، جان كۆكتۆ) لەو رێورەسمەدا بەشدار بوون؛ هەر لە ساڵی 1962 كاتێ سەنتەری جیهانیی شانۆ (ITI) بە مەبەستی رێكخستنی كاری شانۆكاران بە شێوەیەكی فەرمی دەست بەكار بوو زۆربەی وڵاتان لەم سەنتەرەدا ئەندامن عێراق یەكێكە لەو وڵاتانه. ئەگەرچی شانۆكارانی كورد هەوڵێكی زۆریان دا بۆ ئەوەی شانۆكارانی كوردیش وەكو ئەندامن وەربگیرین بەڵام مەرجێکی بوون‌بەئەندام ئەوەیە كە تۆ دەبێت خاوەن دەوڵەتێكی سەر‌بەخۆ بیت.
شایانی باسە ساڵانە پەیامی شانۆ لەلایەن شانۆكارێك بڵاودەكرێتەوە یەكەمین پەیامی شانۆ هەر لەو ساڵە (1962) لەلایەن هونەرمەندی فەرەنسی (جان كۆكتۆ) بڵاو کرایەوە لەو كاتەوە هەموو ساڵێ شانۆكارێك لەلایەن سەنتەری شانۆ دەستنیشان دەكرێت كەبۆ 27 ئادار پەیامی شانۆ بنوسێت دوایی هەر لەلایەن سەنتەری شانۆ پەیامەكە وەردەگێردرێت بۆ سەر چەندین زمان ئەنجا بڵاو دەكرێتەوە، پەیامی شانۆی ساڵی 1995 بۆ یەكەمین جار لەلایەن شانۆكارێكی عەرەب بە ناوی (سەعدوڵا ونووس) بڵاو کرایەوە.
جێگەی باسە، لە كوردستانیش لەلایەن شانۆكاران لە شارەكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك بە چەندین چالاكیی شانۆیی ئەم یادە بەرز رادەگیرێت، چەندین نمایشی شانۆیی پێشكەش دەكرێن، لە هەمان كاتدا و چەند شانۆكارێكیش خەلات دەكرێن.
هەموو ساڵێك ئەنجوومەنی بەڕێوەبەرایەتی ئینێنیستیتوی شانۆی نێونەتەوەیی ITI كەسایەتییەكی بەرچاوی شانۆیی هەڵدەبژێرێت بۆ ئەوەی پەیامی ڕۆژی شانۆی جیهانی بنووسێت. بۆ ساڵی 2025 لەلایەن دەرهێنەری یۆنانی (تیۆدۆرۆس تێرزۆپۆڵۆس) نووسراوە لە بەشێكی پەیامەكەیدا هاتوو ” ئایا شانۆ گرنگی بە لەناوچوونی ژینگەیی و گەرمداگەەڕانی
جیهان و لەدەستدانی جۆراوجۆریی زیندەوەران و پیسداگەڕانی زەریاكان و توانەوەی سەهۆڵبەندانەكان و زیادبوونی ئاگركەوتنەوەی دارستانەكان و ڕووداوە توندەكانی كەشوهەوا دەدات؟ ئایا شانۆ دەتوانێت ببێتە بەشێكی چالاك لە سیستەمی ژینگەییدا؟ ساڵانێكی زۆرە شانۆ چاودێری كاریگەریی مرۆڤەكان دەكات لەسەر ئەم هەسارەیە، بەڵام بۆی سەختە مامەڵە لەگەڵ ئەم كێشەیەدا بكات.”