بزووتنەوەیەکی هونەری و کولتوورییە کە لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا و بە تایبەتی لە سەردەمی جەنگی جیهانی یەکەمدا سەریهەڵدا. ئەم بزووتنەوەیە وەک کاردانەوەیەک بەرامبەر بەو ئاژاوە و وێرانکارییەی شەڕ هێنایە ئاراوە سەریهەڵدا، کە بەها تەقلیدییەکانی لە هونەر و کۆمەڵگادا ڕەتکردەوە.
تایبەتمەندییەکانی هونەری دادایستی:
1. بێمانایی
بەرهەمەکانی دادا بە بێمانایی و نالۆژیکی تایبەتمەند بوون، بەو پێیەی کە تەحەدای چەمکە نەریتییەکانی جوانی و هونەریان دەکرد.
2. فەمەچەشنی
بزووتنەوەکە چەندین میدیای جۆراوجۆری بەکارهێناوە، لەوانە نیگارکێشی، پەیکەرسازی، نمایشکردن، شیعر.
3. ناڕەزایی
بەرهەمەکانی دادا ناڕەزایەتی دەربڕین بەرامبەر بە شەڕ و سیاسەت و کۆمەڵگا بە گشتی.
4. ئازادی لە یاساکان
هونەرمەندانی دادایست هەوڵیان دەدا سنوورەکانی نێوان هونەرە جیاوازەکان بشکێنن.
چەند هونەرمەندێکی دیار:
– مارسێل دوشامپ
بە بەرهەمە مشتومڕاوییەکانی وەک “فۆنتەین” ناسراوە.
– هانس ڕیشتێر
کە تەکنیکە ئەزموونییەکانی لە وێنەکێشاندا بەکارهێناوە.
کاریگەری:
هەرچەندە بزووتنەوەکە تەمەنی کورت بوو، بەڵام کاریگەرییەکەی بەردەوام بوو لە داڕشتنی بزووتنەوە هونەرییەکانی دواتر وەک سوریالیزم و هونەری چەمکی.
هونەری دادایی کاریگەری زۆری لەسەر بزووتنەوەی سوریالیستی هەبووە و ئەمەش لە چەند لایەنێکەوە دیارە:
ئازادی لە لۆژیک
– دادایی
داوای بێمانایی و نالۆژیکی دەکرد، ئەمەش بەشدار بوو لە دروستکردنی ژینگەیەکی هونەری کە یاسا تەقلیدیەکان ڕەت بکاتەوە.
– سوریالیزم
ئەم بیرۆکەیە بە بەکارهێنانی خەون و نائاگای وەک ئامرازێک بۆ دەربڕین وەرگیرا، ئەمەش ڕێگەی بە هونەرمەندان دەدا بەدوای بیرۆکەی نوێ و ناتەقلیدیدا بگەڕێن.
بەکارهێنانی هێماگەرایی
– دادایی
هێماکان بە شێوەیەکی ناتەقلیدی بەکاردەهێنران، ئەمەش یارمەتیدەر بوو بۆ شکاندنی مانای تەقلیدی شتەکان.
– سوریالیزم
ئەم چەمکەم پەرەپێدا بە بەکارهێنانی هێما و خەونەکان بۆ دەربڕینی پاڵنەرە دەروونییەکان و هەستە سەرکوتکراوەکان.
تەکنەلۆجیای نوێ
– دادایزم
ئەزموونی تەکنیکەکانی وەک کۆلاج و هونەری ئینستێلاسیۆن کراوە.
– سوریالیزم
بەردەوام بوو لە بەکارهێنانی ئەم تەکنیکانە، و تووخمەکانی وەک خۆبەخۆیی ناساند، کە کارەکان بەبێ پلانی پێشوەختە دروست دەکرێن.
– دادایی هونەری وەک ئامرازێک بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین بەرامبەر بە جیهانی دەرەوە بەکارهێناوە.
– سوریالیزم
درێژەی بەم ڕێبازە دا، بەڵام بە گرنگیدانێکی زیاتر بە ئەزموون و خەونەکانی ناوەوە.
تەحەدای واقیع
– دادایی تەحەدای چەمکە نەریتییەکانی جوانی و هونەری کرد.
– سوریالیزم
ئەم تەحەددایانەم بەکارهێنا بۆ گەڕان بەدوای جیهان و چەمکە نوێیەکان کە لە واقیعی ڕۆژانە تێدەپەڕن.
بە گشتی دادا یارمەتی دروستکردنی زەمینەیەکی بەپیت بوو بۆ سوریالیزم، ڕێگەی بە هونەرمەندان دا خۆیان بە شێوەیەکی ناتەقلیدی و ورووژێنەر دەرببڕن.
دادا کاریگەری زۆری لەسەر زۆرێک لە بزووتنەوە هونەریەکانی دواتر هەبوو لە چەندین ڕێگەی سەرەکیدا:
شکاندنی یاسا تەقلیدیەکان
چەمکەکانی تەحەدادادا هانی شکاندنی سنوورەکانی نێوان هونەرەکانی دا، ئەمەش بووە هۆی سەرهەڵدانی بزووتنەوەکانی وەک سوریالیزم و هونەری چەمکی، کە بەردەوام بوون لە تەحەدای نۆرمەکانی هونەری تەقلیدی.
بێمانایی و نالۆژیکی
ئیلهام وەرگرتن لە بێمانا
بزووتنەوەکانی دواتر ئەو شێوازە بێمانا و نالۆژیکییەیان بەکارهێنا کە دادە دامەزراندبوو، ئەمەش یارمەتیدەر بوو بۆ پەرەپێدانی کارە هونەریەکان کە لە مانای تەقلیدی تێپەڕین.
تاقیکردنەوەی میدیا
دادا یارمەتی هاندانی بەکارهێنانی تەکنیکە نوێیەکانی دا، وەک کۆلاج و ئینستێلاسیۆن، بزووتنەوە ئیلهامبەخشەکانی وەک هونەری هاوچەرخ کە بەدواداچوون بۆ مالتیمیدیا دەکەن.
خۆدەربڕین
گەڕان بە ناسنامە
دادا ئیلهامبەخش بوو بۆ هونەرمەندان بۆ دەربڕینی ناسنامە و ئەزموونە کەسییەکانیان، ئەمەش بزووتنەوەکانی وەک ئێکسپرێشنیزم و هونەری فێمینیست ئاگادار دەکردەوە.
وەڵامدانەوەی بۆنە کۆمەڵایەتییەکان
هونەر وەک ناڕەزایەتی بزووتنەوەکانی دواتر لە ژێر کاریگەری بیرۆکەی بەکارهێنانی هونەر وەک ئامرازێک بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین لە پرسە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکان، وەک بزووتنەوەی هونەرە سیاسییەکان و هونەری بینراوی هاوچەرخ.
گواستنەوە بۆ پۆستمۆدێرنیتە
کاریگەری لەسەر پۆستمۆدێرنیزم دادا بەشداری کرد لە داڕشتنی بیرۆکەی پۆستمۆدێرن، بەو پێیەی ئیرۆنی و گاڵتەجاڕی وەک ئامرازێک بۆ دەربڕینی ڕەخنەی کۆمەڵایەتی و کولتووری بەکاردەهێنرا.
ئازادی لە یاساکان
-هونەری چەمکی
دادە ئیلهامبەخش بوو بۆ زۆرێک لە هونەرمەندان بۆ دوورکەوتنەوە لە هونەری تەقلیدی و گرنگیدان بە بیرۆکە و چەمکەکان نەک فۆرم، ئەمەش بووە هۆی سەرهەڵدانی هونەری چەمکی.
بە گشتی دادە خاڵی دەستپێکی گرنگ بوو بۆ زۆرێک لە بزووتنەوە هونەرییەکانی دواتر، کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر پەرەپێدانی بیرۆکە و شێوازی هونەری هەبوو.
جگە لە مارسێل دوشامپ و هوگۆ بۆڵ، چەندین کەسایەتی دیار هەن کە بەشدارییان لە بزووتنەوەی دادا کردووە. لێرەدا هەندێک لەم کارەکتەرانە دەخەینەڕوو:
تریستان تزارا
– شاعیر و هونەرمەندی ڕۆمانی، بە یەکێک لە دامەزرێنەرانی بزووتنەوەی دادا دادەنرێت. چەندین مانیفێستی دادایستی نووسیوە و بەشداری لە ڕێکخستنی بۆنە هونەرییەکان کردووە.
هانس ڕیشتێر
– هونەرمەند و دەرهێنەری فیلمی ئەڵمانی، ڕۆڵی گەورەی هەبووە لە پەرەپێدانی شێوازە داداییەکان لە هونەری بینراو و سینەمادا.
ماریا ڕیس
– هونەرمەند و دیزاینەر، بەشداری لە بزووتنەوەکەدا کردووە لە ڕێگەی کارەکانییەوە کە کۆلاج و تەکنیکەکانی ئەزموونی بەکارهێناوە.
ئەلفڕێد گرونبێرگ
– هونەرمەند و نووسەر، لە بازنەکانی دادا لە بەرلین چالاک بووە، و بەشداری لە چەندین پێشانگە و بۆنەدا کردووە.
ئێمیل نۆڵدە
– هون
نورەدین جاف