تەلیسکۆپی گالیلۆ؛ چوار سەدە بابەتی خوێندن و توێژینەوە
گەرمیان گلی – هه‌‌ولێر
گەردوونناسی ئیتاڵی گالیلۆ لە ساڵی ١٦١٠ بە بەکارهێنانی تەلیسکۆپه كه ی کە خۆی دروستی کردبوو سەیری ئاسمانی دەکرد، ئەوەی ئەو تێبینی کرد بووە هۆی دروستبوونی شۆڕشێک لە بواری گەردوونناسیدا واته، تێگەیشتن و تێڕوانینی ئێمەی لەبارەی گەردوون گۆڕی. تەلیسکۆپی گالیلۆ نموونەیەکی سەرەتایی تەلیسکۆپی ڕووناکی شکێنەرەوەی هاوچەرخی ئێستا بوو. گالیلۆ هیچ هێڵکارییەکی نەبوو بۆ کارکردن به ڵكوو، لەجێی ئەوە پشتی بە سیستمی تاقیکردنەوە و هەڵەی خۆی دەبەست بۆ بەدەستهێنانی شوێنی گونجاوی ئاوێنەکان لە تەلیسکۆپەکەدا، ئاوێنەی تەلیسکۆپەکە ئاوێنەی قۆقز و ئاوێنەی ڕووچاڵی چاوەکەی لەسەر بوو،. تەلسکۆپەکانی ئەمڕۆ دوو ئاوێنەی قۆقز بەکاردەهێنن. گالیلۆ دەیزانی کە ڕووناکی تەنێک کە لە دووری ئاوێنەیەکی قۆقز دانرابوو وێنەیەکی هاوشێوە لای بەرامبەری ئاوێنەکە دروست دەکات، هەروەها دەرکەوت کە ئەگەر ئاوێنەیەکی قۆقز بەکاربهێنێت، تەنەکە لەهەمان لای ئەو ئاوێنانەوە لە دوورەوە بجووڵێنرێت ئەوە ئاوێنەکە گەورەتر لە تەنەکە دەردەکەوێت. کار و ڕێکخستنی زۆر و جیاواز بۆ ئەوە کراوە کە ئاوێنەی قەبارە و دووری گونجاو لە یەکتر جیابکرێتەوە، تەلیسکۆپی گالیلۆ بە بەهێزترین شێواز و بە وردی بۆ چەندین ساڵ بنیادنراوە.
مێژووی تەلیسکۆپی گالیلۆ، بە شێوەیەکی سرووشتی، هەندێک پێشینەی هەیە. تەلیسکۆپە هێز نزمەکان بە نزیکەیی لەلایەن پسپۆڕانی بینایی ناسی پێشکەوتووەوە دروست کراون، بەڵام یەکەم جار بە هانس لیپرشی هۆڵەندی سپێردرا، ئەم تەلیسکۆپە سەرەتاییانە تەنیا چەند جارێک دیمەنەکەیان گەورە کردووە. وەک سەردەمی مۆدێرنی ئێمە، پیشەسازەکان بە خێرایی هەوڵیان دەدا بە داهێنانەکەیانەوە بازاڕەکە گۆش بکەن، بەڵام هاوڕێکانی گالیلۆ حکوومەتی خۆیان قایل کرد کە چاوەڕێ بکات، دڵنیایان کردنەوە کە گالیلۆ دەتوانێت دیزاینەکە باشتر بکات. تەلیسکۆپی گالیلۆ هاوشێوەی ئەوە وابوو کە بە دوو چاویلکە سەیری شانۆگەرییەک بکەیت، ڕێکخستنێکی سادەی ئاوێنەکان بۆ گەورەکردنی تەنەکان. یەکەم وەشان تەنیا دیمەنەکەی باشتر کرد بۆ هێزی هەشتەم، بەڵام تەلیسکۆپەکە بە جێگیری پەرەی سەند. تەلیسکۆپەکە توانای گەورەکردنی دیمەنی ئاسایی بە ١٠ هێندە هەبوو، بەڵام بوارێکی زۆر تەسکی لە بینیندا هێشتبوویەوە. هەرچۆنێک بێت، ئەم توانا سنووردارە گالیلۆی نەوەستاند لە بەکارهێنانی تەلیسکۆپەکەی بۆ ئەوەی هەندێک چاودێری سەرسووڕهێنەری ئاسمانەکان بکات.
دەربارەی ئەوەی گالییلۆ تێبینی چی کرد، ئەویش ئەوەیە کە
ئێوارەییەکی پاییز، گالیلۆ تەلیسکۆپەکەی خۆی بەرەو ئەو شتەی کە خەڵک پێی وابوو زۆر نەرمە و بە تەواوی وەک بەردی گەوهەر سافە، دەستنیشان کرد. سەیرکردنی پڕ لە سەرسامی ئەو کاتێک بوو کە بە قسەی خۆی” نایەکسان، زبر، پڕ لە کەلێن و دەرپەڕین” بوو. تەلیسکۆپی گالیلۆ هەڵەی خۆی هەبوو، وەک بوارێکی تەسکی بینین کە تەنیا دەیتوانی نزیکەی چارەکێک لە خەپلەی مانگ نیشان بدات بەبێ دووبارە دانەوە. لەگەڵ ئەوەشدا، شۆڕشێک لە گەردوونناسیدا دەستی پێکرد، چەندین مانگ تێپەڕی و تەلسکۆپەکە پەرەی سەند. لە ٧ی کانوونی دووەمی ١٦١٠دا، ٣٠ تەلیسکۆپی نوێی بەهێزی بەرەو هەسارەی موشتەری ڕووتێکرد کە خۆی درووستی کردبوون و سێ ئەستێرەی بچووک و درەوشاوەی لە نزیک هەسارەکە دۆزیەوە، یەکێکیان بەرەو ڕۆژئاوا بوو، دووانەکەی دیکەیان بەرەو ڕۆژهەڵات بوون و هەرسێکیان لە هێڵی ڕاستدا بوون. ئێوارەی دواتر گالیلۆ جارێکی تر سەیری موشتەری کردەوە و بینی کە هەر سێ ئەستێرەکە لە ڕۆژئاوای هەسارەکە بوون، هێشتا لە هێڵی ڕاستدا بوون. لە کاتێکدا گالیلۆ یەکەم ئەستێرەناس نەبوو کە تەلیسکۆپێک بەرەو ئاسمان بەکاربهێنێت، بەڵام یەکەم کەس بوو کە بە شێوەیەکی زانستی و پەیڕەوییانە ئەو کارەی کرد. نەک هەر ئەوە، بەڵکوو ئەو تێبینییانەی کە لە کاتی چاودێرییەکانی خۆی تۆماری کردوون، و ئەو بڵاوکراوانەی کە دۆزییەوە کاریگەری شۆڕشگێڕانەی لەسەر گەردوونناسی و زۆر بواری تری زانست هەبوو.
تەلیسکۆپی گالیلۆ لە ئەمڕۆدا و ئێستا دوای زیاتر لە ٤٠٠ ساڵ، هێشتا لە ژێر چاودێری بەردەوامی دایە و لە ساڵی ٢٠١٠ەوە ناوەکەی کراوە بە موسیۆ گالیلۆ لە ئیتاڵیا. مۆزەخانەکە پێشانگا لەسەر تەلیسکۆپی گالیلۆ و ئەو تێبینیانەی کە لەگەڵی تۆمار کراوە ئەنجام دەدات. پێشانگاکە پێکهاتووە لەو ئامێرە دەگمەن و بەنرخانە و ئەو هاوێنە بابەتییانەی کە لەلایەن گالیلۆوە دروستکراوە، هەروەها تاکە دوو تەلیسکۆپ کە لەلایەن گالیلۆ خۆیەوە دروست کراوە. سەرەڕای ئەوەی کە ئێستا ئەستێرەناسان تەلیسکۆپی هێزی گەورەیان لەبەردەستدایە، بەڵام هێشتا زۆر کەس پێیان خۆشە وەک گالیلۆ بڕۆنە ڕێگای (دی ئای وای ) واتە خۆت ئەنجامی بدە
هەندێک لە زانایان و گەردوونناسان هەمان کاریگەرییان هەبووە، گالیلۆ تەنانەت کەمتریش لەوان وەک پێشەنگی زانستەکان دادەنرێت، یان بیرمەندە شۆڕشگێڕەکان کە بۆ هەتا هەتایە تێگەیشتنی مرۆڤایەتییان لە ئاسمانەکان و شوێنەکەیان گۆڕیوە، تاکوو ئێستاش ئامێرەکە زۆر بەباشی پارێزراوە، چوار سەدەیە وەکوو بابەتی خوێندن و توێژینەوەکان پشتی پێدەبەستن و بە سەرچاوە دایدەنێن.