زاوی چەمی لە دەڤەری بارزان؛ شوێنەوارێکی دەگمەنی میسۆپۆتامیا

ئاریان دەرگەڵەیی – هەولێر

زاوی چەمی، بە یەكێك لە شوێنەوارە گرینگ و دەگمەنەكان میسۆپۆتامیا دادەنرێت؛ دەكەوێتە ڕۆژئاوای گوندی شانەدەرەوە لە قەزای مێرگەسۆر، لەنێوان زێی گەورە و ڕێگا سەرەكیەنەی
(شانەدەرـــ ڕێزان)ـدا؛ ڕووبەرەكەی(215×275)م دەبێت.

بە پێی بەدواداچوونێكی بەڕێوەبەرایەتیی گشتی شوێنەوار و كەلەپووری هەولێر پاشماوە شوێنەوارییەكە لە دوو چینی سەرەكی پێك هاتووە، ئەوانیش..(چینیA) كە (70‌ـــ 75) سانتیمەتر قووڵ بووە بە گشتی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی دوانزە تا چواری بەر لە زایین؛ چینی (B) كە زیاتر بووە (1 مەتر) دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای چاخی بەردینی نوێ (Neolithic) واتە نزیکەی (11000) ساڵ لەمەوبەر.
لە چینی(A)دا چەند پاشماوەیەكی وەك دەفر و بازنە و مۆری و شووشەوات دۆزراوەتەوە. (مۆری؛ مۆروو) كە بەشێكە لە ملوانكە لەگەڵ پارچەپلێتی ئاسن و ئامێری ئاسن و كەلوپەلی بەردینی وەك دەسكەجۆنی و دەستاڕ و كەلوپەلی هاڕین و كوتان دۆزراونەتەوە.
ئەو گلێنانەی كە لەم چینەدا دۆزراونەتەوە بەگشتی نەخش و نیگاری شادیان پێوەیە؛ گۆزەی گەورە دۆزراوەتەوە، كە پێدەچێت دانەوێڵەیان تێ كردبێت؛ گڵەی ڕووپۆشكراو (سەربەدەرخۆنە) دۆزراونەتەوە؛ هەندێ گۆزەیشیان نەخش و نیگارێكی وەك مەدالیایان پێوەیە یان هەندێكیان وێنەی خاچ و نەخشی تریان لەسەرە؛ دراوێكی مسیش دۆزراوەتەوە كە دەبێ هی ساڵانی 539ـــ 498ـی دوای زاین بێت
هەر لە بەدواداچوونەكەدا هاتووە لە چینی (B)دا كۆمەڵێك كەلوپەلی بەردین دۆزراونەتەوە، وەك و دەستاڕ و ئامێری كوتان و هاڕین و بڕین و لێكردنی دانەوێڵە و، هتد؛ لەگەڵ سووژن و دەرزیلەی لە ئێسك دروستكراو كە بۆ كونكردنی كەلوپەلی وەك پێستەی ئاژەڵ و چەرم بەكار دێت؛ هەر لە قووڵایی (10،1) مەتردا، لەم چینەدا، بناغەی دیوارێكی (3) مەتری دەركەوت، كە شێوەیەكی بازنەیی هەبوو، پێدەچێت (مەڕ)ی لێ ماڵی كرابێ.