شەوناز فاتح
بیاری (بیارە): ناحیەوەن کۆتەن وەرهەڵاتو پارێزگاو هەڵەبجەی، ورکۆتەو بیاری گنۆ بەشو لهۆنی هۆرامانی گۆرەی، کە سنوورو ئی ناحیەنە (28) دەگێ هەنی.
یاگێوە گەشتیاری و کلتوری و ئایینی گرنگا پێ هۆرامانی و کوردستانیچ.
جوگرافیاکەش/ بیاری باکوورۆ هامسنوورا چەنی دەگاو گەچێنەی، باشوورۆ چەنی دەگا و دەرەقەیسەری، وەرهەڵاتۆ چەنی دەگا و دەگاشێخانی، وەرئاواوە چەنی دەگاو بنجەودڕەی.
دانیشتوانەکەش/ ژمارە و دانیشتوانەکەیش زیاتەرا جە پانزەهەزار کەسا، کە هەرمانەشا (هەرمانبەر و دەوڵەتی، کۆڵبەری و وڵاخداری، باخداری، کشتوکاڵ، ئاژەڵداری) یا.
بە زوانو کوردی شێوەزار و هۆرامی قسێ کەرانە، پەیڕەو ئاینو ئیسلامی کەرانە، مەزهەبشا شافعیا، دەگاو هاواری نەبۆ کە ئاینشا یارسانا و بە کاکەیی ئشناسیێنی.
یاگی ئەسترۆنۆمیش/ بیاری کۆتەن سەروو بازنەو پانی (3٥) باکوورو هەسارەو زەمینی، هێڵو درێژی (٤٦) وەرهەڵاتو هەسارەو زەمینی. (1047) مەتری بەرزا سەروو ئاستو ڕوو دەریایۆ، کەشوهەوایی فێنک و ئاوێوە سازگارەش هەنە.
خەڵکەکەش جە ڕا و کلتوور و ناوچەکەیشاوە و بەرهەمە دەسیەکاو وێشاوە سەرنج و گەشتیاراشا کێشتەن پێ ناوچەکەی، ئینەیچ پاسەش کەردەن کە ساڵانە گەشتیاری فری سەردانو ئی یاگی کەرانە.
خانەقا و کتێبخانە و خانەقاو بیاری/
خانەقاو بیاری مێژووێوە کۆن و دێرینش هەن جە پەنەیاونای مەڵا و مامۆسای ئاینی، فرەو زانای نامدار و ئشناسیا چی خانەقانە خزمەتشا کەردەن و یاوێنی پەنەو خەڵکشا یاونان پەنە.
ئی خانەقا گنۆ دلێڕاسە و بیاری، ساڵەو (1885) ئیسایی شێخ عومەر زیائەدین و بیاریوە دروست کریان، گر نیمەڕوانێ میمانداری خەڵکێوە بەرو بیاری کریۆنە و فرەو جاری شەوێ یان چەن شەوێ مێمانی مەناوە، ڕۆزگاری وەشی و ناوەشینه خانەقا فەقیش چەنە نەبڕیان بەردەوام دەرسشا وانان و دەورشا کەردەنۆ، چێوی تەریچ یاگی باسکەردەیا چی خانەقانە یەری (3) تاڵە مووێ ڕیش و پێغەمبەری (د.خ) هەن کە هۆرامیەکی پەنەش ماچانە (مەحاسین)، هەر ساڵێ کەم وارانی و وشکەساڵی بۆ بەرش مارا و لاڵیاوە خوای ئیتر وارانشا پێ وارۆ.
کتێبخانە و خانەقا و بیاری مێژوو دروستکەردەکەیش گێڵۆوە پێ سەردەمو دروستکەردەی خانەقاکەی (1885) عیسایی.
کە چندین نامونیشان و کتێبی دەگمەن و جۆراوجۆرێش چەنەن و فەقیەکی سوودمەندی با چەنەش.
فرەو سەرکردەکاو شۆڕش و ئەیلولی و شۆڕشی ئەیلولی کوردایەتی جە بیاری و دەورووبەرشەنە درێژەشا دان بە خەبات و پێشمەرگایەتی و کوردایەتی، فرەو داستانانە ئازایەتیشا تۆمار کەردەن، پێسە داستان و پردەو زەڵمی.
بیاری تەلەبەی زیرەکش فرە چەنە بیەن کە جاری چانە بیەن یەکەمو ئێراقی، بیارینە بیەن.
بیاری پشتیوانێوە دیار و کاریگەر بینە جە سەرجەم شۆڕشەکاو کوردینە یاگی خەبات و ڕۆڵو پێشمەرگەکاش هەمیشە دیار بیەن و، خزمەتو کورد و کوردستانیشا کەردەن، هیچ وەختێ خیانەتشا نەکەردەن، ماواو چەندین شەهیداو و شۆڕشەکاو ڕزگاروخوازو کوردی بیێنە.